31.08.2023 | ჯოზეფ სტიგლიცი Project Syndicate

სწორი პოლიტიკური რეფორმების გზით, დემოკრატიულმა სახელმწიფოებმა შეიძლება მეტი თანამოქალაქის ჩართულობა უზრუნველყონ და უკეთ იზრუნონ მათ საჭიროებებზე. ეს კი, თავის მხრივ, დიდი კაპიტალის მქონე კორპორაციებსა და შეძლებულ ადამიანებზე ნაკლებ ზრუნვას გულისხმობს. თუმცა, დემოკრატიის გადარჩენა აგრეთვე მოითხოვს დროში გაწელილ მნიშვნელოვან ეკონომიკურ რეფორმებს.

ბოლო წლებში საკმაოდ ბევრი წუხილი გამოითქვა დემოკრატიის უკუსვლისა და ავტორიტარიზმის აღზევების შესახებ. ეს წუხილი არც თუ უმიზეზოა. უნგრეთის პრემიერ-მინისტრით ვიქტორ ორბანით დაწყებული, ბრაზილიის ყოფილი პრეზიდენტით ჟაირ ბოლსონარუთი გაგრძელებული და ამერიკის შეერთებული შტატების ყოფილი პირველი პირით დონალდ ტრამპით დამთავრებული ჩვენ გავხდით ავტორიტარული და ავტოკრატიული შეხედულებების მქონე ლიდერების რაოდენობის მკვეთრი ზრდის მოწმენი. ეს პირები საკმაოდ საინტერესო და უცნაური ულტრამემარჯვენე პოპულისტური შეხედულებების გავრცელებით დაგვამახსოვრდნენ. რიგითი მოქალაქეებისა და ტრადიციული ეროვნული ღირებულებების დაცვის დაპირების და მიუხედავად, ისინი სინამდვილეში იცავდნენ ძალაუფლების მქონე ჯგუფებს და ანადგურებნდნენ წლების განმავლობაში დანერგილ და მიღებულ წესებს. საბოლოო ჯამში, ჩვენ იძულებული გაგვხადეს გვემარჩიელა, თუ რა აზრი იდგა მათი ქმედებების მიღმა.

დემოკრატიული უკუსვლის ასახსნელად გამოიყენება არაერთი განმარტება, თუმცა მათ შორის ყველაზე ძლიერია – უთანასწორობის დონის ზრდა. იგი უშუალოდ თანამედროვე ნეოლიბერალური კაპიტალიზმის შედეგია და მისი დაკავშირება ავტორიტარიზმის აღზევებასთან საკმაოდ მარტივია. ეკონომიკურ უთანასწორობას ასე თუ ისე განსხვავებული დონით მაინც მივყავართ პოლიტიკურ უთანასწორობასთან სხვადასხვა ქვეყნებში. ისეთ სახელმწიფოში, როგორიც ამერიკაა, სადაც არ არსებობს წინასაარჩევნო კამპანიაში ფინანსურ შემოწირულობაზე რაიმე შეზღუდვა, წესი „ერთი ადამიანი, ერთი ხმა“ გადაიქცა შემდეგ მოცემულობად „ერთი დოლარი, ერთი ხმა“.

ასეთი პოლიტიკური უთანასწორობა არის თვითმყოფადი, რაც დამატებით ხელს უწყობს ეკონომიკური უთანასწორობის გაღრმავებაზე მიმართული პოლიტიკის გატარებას. საგადასახადო პოლიტიკა აქეზებს მდიდრებს, განათლების სისტემა მხარს უჭერს უკვე პრივილეგირებულებს, ხოლო კარტერული გარიგებების წინააღმდეგ არსებული კანონი [რედ. Antitrust regulations] კორპორაციების მიერ აქტიურად გამოიყენება საბაზრო ეკონომიკაში არსებული შესაძლებლობების ხელში ჩასაგდებად და სამართავად. მეტიც, რადგანაც მედია ძირითადად იმართება კერძო კომპანიების მიერ, რომლებიც ისეთ პლუტოკრატებს ეკუთვნით, როგორიც არის რუპერტ მერდოკი [რედ. Rupert Murdoch], ძირითადი საინფორმაციო წყაროებიც ჩართულნი არიან არსებული მწარე რეალობის გაღრმავებაში. შედეგად, მაყურებელ-მსმენელებს უკვე  დიდი ხანია არწმუნებენ, რომ მდიდრებისთვის დამატებითი გადასახადების შემოღება ეკონომიკურ ზრდას უშლის ხელს; რომ, მემკვიდრეობის გადასახადი [რედ. თანხა, რომელიც უნდა გადაიხადოს ადამიანმა მემკვიდორებით რაიმე ფულის ან კერძო საკუთრების მიღების შემთხვევაში] არის გადასახადი სიკვდილზე და ა.შ.

უნდა აღინიშნოს, რომ ზემდიდრების მიერ მართულ ტრადიციულ მედიას ახლა უკვე შეუერთდა სოციალური მედიაც, რომელიც აგრეთვე იმართება ძალიან შეძლებული პიროვნებების მიერ. განსხვავება მხოლოდ იმაშია, რომ ბოლონი კიდევ უფრო თავისუფალნი არიან მცდარი ინფორმაციის გავრცელებაში. 1996 წელს მიღებული ტელეკომუნიკაციის კეთილსინდისიერების კანონის [რედ. Communications Decency Act] 230-ე თავის მიხედვით, ამერიკაში განთავსებული კომპანიები ვერ იქნებიან პასუხისმგებელნი მესამე პირების მიერ მათ პლატფორმაზე განთავსებულ ინფორმაციაზე. ეს კი ნიშნავს იმას, რომ არც იმ სოციალურ ზარალზე აგებენ პასუხს, რაც შეიძლება ცრუ ამბავს მოჰყვეს (განსაკუთრებით, მოზარდი გოგონების შემთხვევაში).

ასეთი უპასუხიმგებლო კაპიტალიზმის რეალობაში არ უნდა გვიკვირდეს, რომ ბევრი ადამიანი დიდი სიმდიდრის ერთეულების ხელში მოკალათებას ეჭვის თვალით უყურებს; ან ის, რომ მათთვის ასეთი განლაგება შეიძლება იყოს ყალბი. დემოკრატიის მიერ წარმოებული შედეგებისადმი იმედგაცრუებამ მნიშვნელოვანი ზარალი მიაყენა ამავე დემოკრატიას და დაარწმუნა ზოგიერთი იმაში, რომ მმართველობის სხვა სისტემებმა შეიძლება სულ სხვა, უკეთესი შედეგები დადონ.

ეს საკმაოდ ძველი თემაა. სამოცდათხუთმეტი წლის წინ ბევრს აიტნერესებდა თუ შეეძლო დემოკრატიულ სახელმწიფოს ისეთივე სისწრაფით განვითარებულიყო, როგორც ავტორიტარულ რეჟიმს?! ახლა ბევრს აინტერესებს, თუ რომელ სისტემას შეუძლია მეტი სამართლიანობის „წარმოება“. და ეს კამათი მიმდინარეობს სამყაროში, რომელშიც ზემდიდარ ადამიანებს ეროვნული და გლობალური მოსაზრებების ჩამოყალიბებისთვის გააჩნიათ ყველა ბერკეტი. მოსაზრებები, რომლებიც ხშირად ეყრდნობიან ტყუილს (მათ შორის ის, რომ „არჩევნები იყო მოპარული!“ ან „ხმის მისაცემი მანქანები გაუმართავი იყო!“. ეს ტყუილები Fox News [რედ. ერთ-ერთი წამყვანი ტელეარხი ამერიკაში] 787 მილიონი დოლარი დაუჯდა) [რედ. აქ ავტორი გულისხმობს ამერიკის შეერთებული შტატების ყოფილი პრეზიდენტის დონალდ ტრამპის მიერ გაკეთებულ განცხადებებს].

ასეთი მწარე რეალობის ერთ-ერთი შედეგი არის დაპირისპირების [რედ. შიდა] ზრდა, რაც ხელს უშლის დემოკრატიას გამართულ მუშაობაში. ეს განსაკუთრებით ეხება ისეთ სახელმწიფოებს, როგორიც არის ამერიკის შეერთებული შტატები, სადაც არჩევნები იმართება „გამარჯვებულს ყველაფერი“-ს წესით. 2016 წელს, როდესაც ტრამპმა ხმათა მცირე რაოდენობით გაიმარჯვა, ამერიკული პოლიტიკა, რომელიც წესისამებრ ეყრდნობოდა პრობლემის დიალოგისა და პოლიტიკური დათმობის გზით გადაჭრის წეს-ჩვეულებას, უკვე გადაიქცა ღია პარტიზანულ დაპირისპირებად ძალაუფლებისთვის; დაპირისპირებად, რომელიც უფრო ჭიდაობას ჰგავდა და მინიმუმ ერთ მხარეს მაინც მიაჩნდა, რომ ეს იყო წესების გარეშე შერკინება.

როდესაც დაპირისპირებამ უკვე მიაღწია ასეთ დონეს, ფსონი იმდენად დიდია, რომ დათმობის და დაფიქრების დრო აღარ რჩება. საერთო ინტერესების და გამოსავლის ძიების ნაცვლად, თითოეული მოთამაშე იყენებს ხელთ არსებულს შესაძლებლობებს, რომ გააძლიერონ საკუთარი პოზიციები. სწორედ ასე მოიქცა რესპუბლიკური პარტია, როდესაც მიზანმიმართულ გაყალბებებს და სხვა ხერხებს მიმართა, რომ შეემცირებინა არჩევნებზე მოსულ ამომრჩეველთა რაოდენობა.

დემოკრატია მაშინ მუშაობს, როდესაც ფსონი არც ძალიან დაბალია და არც ძალიან მაღალი (თუ ფსონი ძალიან დაბალია, მაშინ ადამიანებს დემოკრატიულ პროცესებში მონაწილეობის მოტივაცია ეკარგებათ). არსებობს ფორმატები, რომელთა გამოყენებითაც შეიძლება მიღწეულ იქნეს ესოდენ საჭირო ბალანსი. მაგალითად, საპარლამენტო სისტემაში წახალისებულია კოალიციური ერთობა, რაც შესაძლებლობას აძლევს ცენტრისტულ ძალებს და არა ექსტრემისტულს. გარდა ამისა, დადებითად შეიძლება შევაფასოთ სავალდებულო ე.წ. რიგითობის მიხედვით არჩევნები [რედ. ranked-choice voting – შესაძლებელობა დაალაგო სასურველ კანდიდატთა სია მოწონების მიხედვით] და, რა თქმა უნდა, მონდომებული და დაცული საჯარო სამსახურის არსებობა.

ამერიკას დიდხანს ეკავა დემოკრატიის შუქურის თანამდებობა. ეს იმის და მიუხედავად, რომ სიყალბის ელემენტებს ყოველთვის ჰქონდა ადგილი. შეიძლება გავიხსენოთ რონალდ რეიგანის ძმაკაცობა აუგუსტო პინოჩეტთან, ჯო ბაიდენის ახლო კავშირები საუდის არაბეთთან ან მისი უუნარობა დაგმოს ინდოეთის პრემიერ-მინისტრის ნარენდრა მოდის ანტი-მუსლიმური განწყობები. თუმცა, საბოლოო ჯამში, იგი მაინც განასახიერებდა საერთო პოლიტიკური ღირებულებების მქონე ერთობას.

სამწუხაროდ ახლა ეკონომიკურმა და პოლიტიკურმა უთანასწორობამ ისეთ დონეს მიაღწია, რომ ბევრი უარყოფს დემოკრატიას. ეს კიდევ ძალიან ნაყოფიერ ნიადაგს უქმნის იმ ტიპის ავტორიტარიზმს, რომელსაც განასახიერებენ ისეთი ულტრამემარჯვენე პოპულისტები, როგორიცაა ტრამპი, ბოლსონარო და სხვები. თუმცა, ამ სახის ლიდერებმა გვიჩვენეს, რომ გზააბნეული ამომრჩევლისთვის პასუხები არ აქვთ. მეტიც, ძალაუფლებაში მოსვლისას ისინი მხოლოდ აუარესებენ ვითარებას.

გარეთ ალტერნატიული პასუხების მოძიების ნაცვლად ჯობია მეტი ყურადღება მივაქციოთ შიდა პროცესებს, დავაკვირდეთ ჩვენს საკუთარ სისტემას. სწორი პოლიტიკური რეფორმების გზით, დემოკრატიულმა სახელმწიფოებმა შეიძლება მეტი თანამოქალაქის ჩართულობა უზრუნველყონ და უკეთ იზრუნონ მათ საჭიროებებზე. ეს კი, თავის მხრივ, დიდი კაპიტალის მქონე კორპორაციებსა და შეძლებულ ადამიანებზე ნაკლებ ზრუნვას გულისხმობს. თუმცა, დემოკრატიის გადარჩენა აგრეთვე მოითხოვს დროში გაწელილ მნიშვნელოვან ეკონომიკურ რეფორმებს. ჩვენ შეგვიძლია დავიწყოთ თითოეული თანამოქალაქისთვის თანასწორი შესაძლებლობების გაძლიერების პროცესი, რითაც პოპულისტებს ულუკმაპუროდ დავტოვებთ. მაგრამ ეს მოხდება მხოლოდ მაშინ, როდესაც ნეოლიბერალურ კაპიტალიზმს წარსულში დავტოვებთ და ბოლოს და ბოლოს სინამდვილეში შევუდგებით ჩვენს მიერ ესოდენ ნაქები საერთო კეთილდღეობის აღმშენებლობას.

ჯოზეფ (სტიგლიცი) არის ნობელის პრემიის ლაურეატი ეკონომიკაში და კოლუმბიის უნივერსიტეტის პროფესორი. 1997-2000წწ. ეკავა მსოფლიო ბანკის უფროსი ეკონომისტის თანამდებობა.

ერიკ რეინერტი გახლავთ ცნობილი ნორვეგიელი ეკონომისტი, ჰარვარდისა და კორნელის უნივერსიტეტების კურსდამთავრებული, ეკონომიკური ბესტსელერის ”როგორ გამდიდრდნენ მდიდარი ქვეყნები და რატომ რჩებიან ღარიბი ქვეყნები სიღარიბეში” ავტორი. მისი ეპოქალური ნაშრომი შარშან ქართულ ენაზეც გამოიცა, რაც ეკონომიკით და პოლიტიკით დაინტერესებული ქართველი მითხველისთვის უფრო სასიამოვნო გამონაკლისს წარმოადგენს, რადგანაც მსგავსი ლიტერატურა ქართულად იშვიათად გამოდის. აღნიშნული ნაშრომი მსოფლიო ეკონომისტების ასოციაციამ ბოლო ასწლეულის 50 უმნიშვნელოვანესი წიგნის სიაში შეიყვანა.

რეინერტის წიგნის მთავარი იდეა, რასაც ავტორი უხვი არგუმენტირებული მასალით ანვითარებს იმაში მდგომარეობს, რომ მდიდარი ქვეყნები სახელმწიფო ჩარევის, პროტექციონიზმის და სტრატეგიული ინვესტიციების კომბინირების წყალობით გამდიდრდნენ და არა თავისუფლი ვაჭრობის წყალობით.

რამდენიმე წლის წინ რეინერტმა ვრცელი ინტერვიუ მისცა რამდენიმე უკრაინულ გამოცემებს zn.ua-ს, day.kyiv.ua-ს, სადაც უკრაინის და საქართველოს ეკონომიკურ გამოწვევებზეც საუბრობს. ბევრი აქცენტი საკმაოდ სწორედაა დასმული და ამიტომაც ძირითად მომენტებზე გავამახვილეთ ყურადღება, რაც ქართველი მკითხველისთვის საკმაოდ საინტერესო უნდა იყოს.

უცნაურია, რომ ის ორი ქვეყანა, რომლებიც ყველაზე რეაქტიულები აღმოჩნდნენ საბაზრო რეფორმების დანერგვის კუთხით და რადიკალურად გაუხსნეს საკუთარი ბაზრები მსოფლიოს – უკრაინა და საქართველო, დღესდღეობით იმ ქვეყნებად გვევლინებიან, სადაც საზოგადოების ყველა ფენა (საქართველოში თითქმის ყველა ფენა) უფრო ღარიბია, ვიდრე 1989 წელს, როდესაც კომუნიზმი დაეცა. ამ ინფორმაციის დამადასტურებელი მასალები მსოფლიო ბანკის ყოფილმა ეკონომისტმა ბრანკო მილანოვიჩმა შეაგროვა. (ბრანკო მილანოვიჩი ტომას პიკეტისთან ერთად უთანასწორობის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი მკვლევარია. 2016 წელს მან გამოაქვეყნა წიგნი სახელად ‘Global Inequality – A New Approach for the Age of Globalization’.)

1989 წელს ვინმეს რომ ეთქვა, მიახლოვებით 30 წელში ზოგიერთი ყოფილი კომუნისტური ქვეყნები უფრო ღარიბები იქნებიან, ვიდრე კომუნიზმის დროს, მე ვეტყოდი: ”ეს შეუძლებელია”. კომუნიზმი ხომ არ იყო ძალიან დინამიური სისტემა. მაგრამ ერთის მხრივ ჩინეთი და ბელარუსი, და მეორეს მხრივ რუსეთი და უკრაინა რომ შევადაროთ, შევამჩნევთ რომ მნიშვნელოვანია აგრეთვე ისეთი ცნება, როგოროცაა გადასვლის ოპტიმალური სიჩქარე.

«ევროპული ბაზარი მკაცრად იცავს საკუთარ მწარმოებლებს. მაგრამ ამის შესახებ ხმამაღლა არ საუბრობენ»

იცით თუ არ როდის შეამცირა ევროკავშირმა ბოლოს ტარიფები იაპონურ ავტომობილებზე? ბოლო 10%? ეს ტარიფი ევროკავშირში იაპონურ ავტომობილებზე 2019 წელს მოხსნეს. მაგრამ ამის შესახებ ხმამაღლა არ საუბრობენ. არავინ არ აღიარებს იმას, რომ ევროპული ბაზარი მკაცრად იცავს თავის მწარმოებლებს.

ის რაც ჩვენ ყველამ – დასავლური სამყაროს მეცნიერებმა ვერ შევძელით რომ გაგვეგო, ის არის რომ კომუნიზმი და ნეოლიბერალიზმი ერთდროულად კოსმოპოლიტური იდეოლოგიები იყო. იმ გაგებით, რომ ამ იდეოლოგიების თანახმად ნაციონალურ სახელმწიფოს არ აქვს მნიშვნელობა.

მე მგონია, რომ უკრაინამ და საქართველომ ვერ გაიარეს ის ეტაპი, რომელსაც მე «ჯანსაღ ნაციონალიზმს» დავარქმევდი. ჯანსაღი ნაციონალიზმია, როდესაც თქვენ ცდილობთ თქვენი ქვეყნის ინტერესების დაცვას, მაგრამ ამავდროულად თქვენ სხვა ქვეყნებსაც აძლევთ იგივეს კეთების საშუალებას. XIX საუკუნის ნაციონალიზმი ჩრდილოეთ ევროპაში ზუსტად ასეთი იყო. ფუნქციონირებადი ნაციონალიზმი უნდა იყოს სიმეტრიული იდეა: ”მე ვიცავ ჩემს ინტერესებს, მაგრამ ჩვენს მაინც შეგვიძლია საერთო ენა გამოვნახოთ.

თავისუფალი ვაჭრობა ყოველთვის ხელსაყრელია ჰეგემონი ქვეყნებისთვის. XIX საუკუნის 20-იან წლებში ჰეგემონის როლში ინგლისი იყო, ამის შემდგომ XX საუკუნეში ეს სტატუსი აშშ-მა მოირგო.

რეალურად ე.წ ”კლასიკური” ეკონომიკური თეორია მდიდარი ქვეყნების ინტერესებს წარმოადგენს და შესაბამისად მათ მიერ იქმნება. დევიდ რიკარდოს თეორია 1817 წ. ვაჭრობის სარგებლიანობის შესახებ შექმნილი იყო სამუშაობის საათების ბარტერის საფუძველზე, ანუ საუბარია არა საქონლის გაცვლაზე, არამედ სამუშაო საათების გაცვლაზე. ამერიკელები არ ”დაგოიმდნენ” ამ თეორიით. მათ განაცხადეს, რომ ნებისმიერი პროდუქტი ინგლისიდან მხოლოდ ექსპორტისთვისაა ვარგისი, ამიტომაც ინგლისმა, როგორც ყველაზე ინდუსტრიულმა ქვეყანამ (იმ მომენტისთვის) შექმნა ეს თეორია საკუთარი ხეირისთვის. ანუ იმ მომენტისთვის ეს ნიშნავდა იმას, რომ ინგლისი სამრეწველო პროდუქტებს აწარმოებს, ხოლო სხვა ქვეყნები – ნედლეულს. ამერიკელებმა ფაქტიურად განაცხადეს, რომ ეს იყო ”ბლეფი” და აღნიშნული თეორია მათთვის შესაფერისი არ იყო. მაგრამ შინაარსობრივად მსგავსი მიდგომაა დღესაც, როდესაც ევროკავშირი უკრაინას სთავაზობს რომ ნედლეული აწარმოოს, ხოლო თვითონ ამ ნედლეულის გამოყენებით მზა პროდუქტების დამზადება სურს. რა თქმა უნდა ესეც ”ბლეფია”.

ისტორია ხშირად გვკარნახობს რაღაცეებს. 1930-იან წლებში ორმა ახალმა და მნიშვნელოვანმა ევროპულმა ერმა, იტალიის და გერმანიის სახით მოირსროლა კოსმოპოლიტიზმი – როგორც კომუნიზმი, ასევე დასავლური ლიბერალიზმი. დღესდღეობით რაღაც მსგავსი ხდება აშშ-ში, ლიბერტარიანიზმი კვდება, მაგრამ ახალი ტიპის კაპიტალიზმი გამოდის ასპარეზზე, არც თუ ისე ლამაზი ფორმით.

ამიტომაც როდესაც თქვენს მომავალს ამ პერსპექტივიდან შეხედავთ, დაინახავთ, რატომ არის საჭირო დასავლეთის დარწმუნება იმაში, რომ თქვენ უნდა იყოთ ნაციონალისტური. თქვენ ერთ უტოპიურ რწმენას გაექეცით, იმიტომ რომ მეორე, ლიბერტარიანული უტოპია დაიჯეროთ? ისტორიამ დაგვანახა, რომ ისიც არასწორია. თუ ერთი პოლიტიკური ექსტრიმი შეცდომაა, ეს არ ნიშნავს იმას, რომ მეორე პოლიტიკური უკიდურესობა სწორია.

უკრაინის და საქართველოს ბევრი პრობლემა «არასამართლიანი ხელშეკრულებებით» არის განპირობებული. «არასამართლიანი ხელშეკრულებების» იდეა ძალიან კარგად ჩანს ჩინეთის და იაპონიის ისტორიაში. ის ხელშეკრულებები, რაც ამ ქვეყნებმა დადეს, არ უნდა გაეკეთებინათ.

იაპონიის ეკონომიკური აღმოჩენა 1853-54 წლებში მოხდა, როდესაც ამერიკელი ადმირალი პერი იაპონიას მიადგდა და შემდეგი რამ განაცცხადა: «მე მინდა, რომ თქვენ ხელი მოაწეროთ თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულებას; მე ერთი წლის შემდეგ დავბრუნდები და თუ თქვენ ხელს არ მოაწერთ, მე თქვენ დაგბომბავთ» როდესაც ის დაბრუნდა, იაპონელებმა იმ მხელშეკრულებას ხელი მოაწერეს, რაც არ უნდა ექნათ. იმ დროს შეერთებული შტატები მეტისმეტად იცავდნენ საკუთარ მწარმოებლებს, მაგრამ იაპონიისგან თავისუფლ ვაჭრობას ითხოვნდნენ.

ჩინეთსან მსგავსი გამოცდილება ჰქონდათ, რასაც ისინი «არასამართლიან ხელშეკრულებებს» უწოდებენ. ევროპელებმა ”ოპიუმის ომების” წყალობით ისინი აიძულეს დათანხმებოდნენ თავისუფალ ვაჭრობას. შედეგად ჩინელები ძლიერ დაზარალდნენ.

იაპონელებმა და ჩინელებმა დაკარგეს ის, რასაც თავის დროზე «სატარიფო ავტონომია» ეწოდებოდა, მათ აღარ შეეძლოთ საკუთარი სავაჭრო პოლიტიკის გადაწყვეტა. ეს ისაა, რაც მოხდა უკრაინაში (ანალოგიურად საქართველოში – რედ. შენიშვნა) – თქვენ ხელი მოაწერეთ ევროკავშირთან ასოცირების ხელშეკრულებას თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ, რასაც სხვა პირობებში ალბათ ხელს არ მოაწერებდით. უკრაინელი პოლიტიკოსები მეუბნებიან, რომ საეჭვოა ვინმემ უკრაინაში წაიკითხოს ის, რასაც ხელი მოეწერა.

ძალიან ბევრი ადამიანი იდეოლოგიების ზედაპარზე ტივტივებს და ძალიან ცოტა ინტერესდება რეალობით. ეს ნაწილობრივ თანამედროვე ეკონომიკის აბსტრაქტული სწავლების მეთოდის შედეგია.

უკრაინას ჰქონდა A სტრატეგია, რომელის არსიც მდგომარეოდა შემდეგში – «ჩვენ გავაკეთებთ ისე, როგორც დასავლეთი გვეუბნება და ყველაფერი წესრიგში იქნება». ეს იყო გეგმა «А». ამ გეგმამ არ იმუშავა.

ახლა თქვენ უნდა გადახვდით გეგმა B-ზე. გაგაჩნიათ თქვენ ეს გეგმა? მე გირჩევთ, რომ არ უსმინოთ თქვენზე მდიდრებს, უბრალოდ შეისწავლეთ მათი გამოცდილება. საბოლოო ჯამში თქვენ უნდა მიიღოთ გეგმა B, რომელიც იქნება ერთგვარი ნაციონალური კონსენსუსი.

ეროვნული კონსენსუსის მისაღწევად უკრაინა უნდა მიუბრუნდეს დასავლეთს და უთხრას: ”გამარჯობა! ღარიბი უკრაინა თქვენს ინტერესებში არაა. თუ თვქენ გსურთ, რომ ჩვენი ვიყოთ თქვენი ბუფერი რუსეთისგან, თქვენ არ შეგიძლიათ ჩვენ ვაჭრობის ხელშეკრულებებით მოგვახრჩოთ, რაც უკრაინულ პენსიას ბევრად უფრო დაბალ ნიშნულზე აჩერებს, ვიდრე მისი რუსული ანალოგია. თქვენ დასავლეთში, ეტყობა ვერც კი ხვდებით, რომ ჩვენ ისე გვაღარიბებთ, რომ ჩვენ საკუთარი თავის დაცვის საშუალებაც კი არ გვაქვს”

კომუნიზმის შიშით დასავლეთმა «მარშალის გეგმა» შექმნა. ეს მდიდარი ქვეყნების შექმნის განსაკუთრებით წარმატებული ისტორია იყო.

‘‘რუსეთის ჩარევის და გავლენის შეჩერების საუკეთესო საშუალებაა მისი მეზობლების გამდიდრება, რუსეთზე მეტად. ”

ერიკ რეინერტი

ცივი ომის ბოლოს, პოლიტოლოგმა ფრენსის ფუკუიამამ თავისი ცნობილი ესე გამოაქვეყნა სახელად «ისტორიის დასასრული». ფუკუიამას მტკიცებით კომუნიზმის კრახმა მთელი მსოფლიო ბოლო წინაღობისგან გაათავისუფლა, რომელიც მას საბოლოო მიზანს აშორებდა – ლიბერალურ დემოკრატიის და საბაზრო ეკონომიკას. მაშინ ამერიკელ პროფესორს ბევრი დაეთანხმა.

დღესდღეობით ჩვენ ვხედავთ, რომ ლიბერალური დღის წესრიგი ნელ-ნელა კარგად თავის ძალაუფლებას, ხოლო ავტორიტარული მმართველები და დემაგოგები მართავენ ქვეყნებს, სადაც მსოფლიო მოსახლოების ნახევარზე მეტი ცხოვრობს. შესაბამისად ფუკუიამას იდეები უკვე მოძველებული და გულუბყვრილოა. მაგრამ, ის კვებავდა ნეოლიბერალურ ეკონომიკურ დოქტრინას, რომელიც ბოლო 40 წლის განმავლობაში დომინირებდა.

გლობალიზაციის იმ ფორმის გამო, რომელიც ნეოლიბერალიზმის მიერ იყო ნაკარნახევი, როგორც ცალკე აღებულმა ადამიანებმა, ასევე მთელმა საზოგადოებებმა დაკარგეს საკუთარი ბედის განკარგვის შესაძლებლობა. ამას ძალიან ნათლად ხსნის დენი როდრიკი ჰარვარდის უნივერსიტეტიდან და ნობელის პრემიის ლაურეატი ეკონომიკაში ჯოზეფ სტიგლიცი.

კაპიტალის ბაზრების ლიბერალიზაციის შედეგი განსაკუთრებით შემზარავი გამოდგა: თუ განვითარებადი ქვეყნის პრეზიდენტობის კანდიდატი კარგავდა უოლ-სტრიტის კეთილგანწყობას, ბანკებს შეეძლოთ უბრალოდ თავისი ფული მთლიანად გატანათ ამ ქვეყნიდან. შედეგად, ამომრჩევლები მკაცრი არჩევნის წინაშე დგებოდნენ: დამორჩილებოდნენ უოლ-სტრიტს ან სერიოზულ ფინანსურ კრიზისს შეჯახებოდნენ.

მაგრამ მდიდარ ქვეყნებშიც კი რიგით მოქალაქეებს ეუბნებოდნენ: «თქვენ ვერ შეძლებთ სასურველი პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიღებას» (იქნება ეს ადეკვატური სოციალური დაცვა, ღირსეული ხელფასები, პროგრესული საგადასახადო სისტემა ან კარგად რეგულირებადი ფინანსური სისტემა), «იმიტომ, რომ ქვეყანა დაკარგავს კონკურენტუნარიანობას, სამუშაო ადგილები დაიკარგება და თქვენ დაზარალდებით»

როგორც მდიდარ, ასევე ღარიბ ქვეყნებში ელიტა დაპირებას იძლეოდა, რომ ნეოლიბერალური პოლიტიკა ეკონომიკური ზრდის დაჩქარებასთან მიგვიყვანდა, ხოლო ამ ზრდის სარგებელი «ზევიდან ქვევით ჩამოიღვრებოდა» და ღარიბების ჩათვლით, ყველა უკეთ შეძლებდა ცხოვრებას. მაგრამ ამისთვის მშრომელები უნდა დათანხმებულიყვნენ უფრო დაბალ ხელფასებს, ხოლო მოქალაქეები მნიშვნელოვანი სახელმწიფო პროგრამების დაფინანსების შემცირებას.

საკუთარი დასახელების მიუხედავად ნეოლიბერალიზმის ეპოქა საკმაოდ შორს აღმოჩნდა ლიბერალიზმისგან. ის თავს გვახვევდა ინტელექტუალურ ორთოდოქსიას, რომლის დამცველებიც უკიდურეს შუწყნარებლობას ავლენდნენ მათ მიმართ, ვინც მათ არ ეთანხმებოდა.

ელიტა აცხადებდა, რომ მისი დანაპირები მეცნიერულ ეკონომიკურ მოდელზეა დაფუძნებული და «კვლევებზე, რომლებიც ფაქტებს ემყარება». და 40 წლის შემდეგ, ჩვენ გვაქვს შემდეგი ციფრები:

• ეკონომიკის ზრდის ტემპები შემცირდა
• ზრდის ნაყოფი მთლიანად ერგო ერთეულებს, რომლებიც «კენწეროში იყვნენ».
• ხელფასების სტაგნაციის პირობებში საფონდო ბაზრების ინდექსები გამალებით იზრდებოდა, შემოსავლები და სიმდიდრე ზევით მიემართებოდა, ქვევით კი არ ჟონავდა.

როგორ შეიძლება ხელფასების ზრდის შეზღუდვამ (კონკურენტუნარიანობის მიღწევის და შენარჩუნების მიზნით) და სახელმწიფო პროგრამების (ხარჯების) შემცირებამ ხელი შეუწყოს ცხოვრების დონის ზრდას? რიგითი მოქალაქეები გრძობდნენ, რომ მათ გაფუჭებული საქონელი მიყიდეს. ისინი მართლები იყვნენ, როდესაც თავს მოტყუებულად გრძნობდნენ.

დღეს ჩვენ ამ დიდი პოლიტიკური სიცრუის შედეგებს ვიმკით: ელიტების და ნეოლიბერალიზმის მიმართ უნდობლობა გაჩნდა. ასევე უნდუბლობა გაღრმავდა იმ კორუმპირებული პოლიტიკურის სისტემის მიმართ, რომლის მეშვეობითაც ეს შესაძლებელი გახდა.

რეალობა კი ამგვარია: დასახელების მიუხედავად ნეოლიბერალიზმის ეპოქა უკიდურესად შორს აღმოჩნდა ლიბერალიზმისგან. ის ინტელექტუალურ ორთოდოქსიას გვახვევდა თავს, რომლის დამცველებიც უკიდურეს შეუწყნარებლობას ავლენდენ მათ მიმართ, ვინც მათ არ ეთანხმებოდა. არაორთოდოქსალური შეხედულებების მქონე ეკონომისტებს ისე ეპყრობოდნენ, როგორც ერეტიკოსებს, რომელთაგანაც თავის არიდება სჯობს, საუკეთესო შემთხვევაში კი რამდენიმე განცალკევებულ ინსტიტუტში იზოლირება. ნეოლიბერალიზმი არ გავდა იმ «ღია საზოგადოებას», რომელზეც კარლ პოპერი წერდა. როგორც ჯორჯ სოროსი აღნიშნავს, პოპერი აღიარებდა, რომ ჩვენი საზოგადოება წარმოადენს რთულ, მუდმივად ევოლუციონირებად სისტემას და რაც უფრო მეტს ვგებულობთ, მით უფრო მეტად ცვლის ჩვენი ცოდნა ამ სისტემის ქცევას.

თუ 2008 წლის ფინანსურმა კრიზისმა ვერ გვაიძულა გაგვეგო, რომ დაურეგულირებელი ბაზრები არ მუშაობენ, მაშინ ამას ზუსტად შეძლებს კლიმატის კრიზისი: ნეოლიბერალიზმს ჩვენი ცივილიზაციისთვის სიკვდილი მოაქვს. და როგორც ჩანს, დემოგოგები, რომელთაც სურთ რომ ჩვენ მეცნიერებას და ტოლერანტობას ზურგი ვაქციოთ, მხოლოდ გაართულებენ ჩვენს მდგომარეობას.

ჩვენი პლანეტის და ცივილიზაციის გადარჩენის ერთადერთი გზა – ესაა ისტორიისთვის ახალი დასაბამის მიცემა. ჩვენ უნდა აღვადგინოთ განმანათლებლობის სული და კვლავ თაყვანი უნდა ვცეთ თავისუფლების ფასეულობებს, ცოდნის პატივისცემას და დემოკრატიას.

ამერიკელმა მეცნიერებმა ნორდჰაუსმა და რომერმა 2018 წელს მიიღეს ნობელის პრემია ეკონომიკის დარგში იმ დამსახურებისთვის, რომ მსოფლიო მიაახლოვეს სიმდიდრის ბუნების გაგებასთან და ახსნეს, როგორ შეიძლება ადამიანების ცხოვრების გაუმჯობესება ყველგან და მუდმივად და არა რაღაც ცალკეული ციკლებით და კრიზისებზე გაწეული შესვენებებით.

ულიამ ნორდჰაუსი და პოლ რომერი

საუბილეო 50-ე პრიზი, რომელიც ფორმალურად არ წარმოადგენს ნობელის პრემიას, მაგრამ გადაიცემა იმავე ცერემონიანაზე და იმავე კომიტეტის მიერ, მიენიჭათ ამერიკელ უილიამ ნორდჰაუსს იელის უნივერსიტეტიდან და მის თანამემამულეს პოლ რომერს, რომელიც მსოფლიო ბანკის მთავარი ეკონომისტი იყო.

მათმა შრომებმა ახალი შუქი მოფინეს  პლანეტის 2 ”ფუნდამენტურ და გადაუდებელ პრობლემას”; ეს პრობლემები გლობალური ხასიათისაა და საჭიროებს ზოგადსაკაცობრიო მიდგომას ათწლეულების განმავლობაში. სწორედ ამიტომაც გადაწყვიტა შვედეთის სამეფო მეცნიერებათა აკადემიამ ნორდჰაუს-რომერის ტანდემისთვის პრესტიჟული ჯილდოს მინიჭება.

ჩვენ შევეცდებით მაქსიმალურად გასაგები ენით აგიხსნათ, რაში მდგომარეობს ამერიკელი მეცნიერების დამსახურება.

რომერმა და ნორდჰაუსმა მეცნიერება წინ წაწიეს მთავარი პრობლემის გადაჭრის გზაზე: რის საფუძველზე იზრდება ეკონომიკა და როგორ გავაკეთოთ ისე, რომ ზრდა იყოს მდგრადი და ყოვლისმომცველი. ეს საშუალებას მოგვცემდა მოგვესპო სიღარიბე და უთანასწორობა. 

რომერმა განავითარა თეორია, რომლის თანახმად ზრდის საფუძველი ტექნოლოგიურ პროგრესში მდგომარეობას, ხოლო ამისთვის კი საუკეთესო გარემო სახელმწიფოს მიერ რეგულირებადი საბაზრო ეკონომიკაა.

უილიამ ნორდჰაუსმა მაგალითად ახსნა რა კავშირშია სათბურის გაზის გამოსროლა ეკონომიკურ განვითარებასთან და როგორ გამოვთვალოთ, თუ რამდენად გაუარესდება ადამიანების კეთილდღეობა კლიმატური ცვლილებების შედეგად.

მსოფლიო ეკონომიკური ზრდის თავსატეხი ჯერ კიდევ შორსაა გადაჭრისგან, თუმცა რომერმა და ნორდჰაუსმა პაზლის სხვადასხვა ნაწილები დაალაგეს და სამეცნიერო ფუნდამენტი ჩაუყარეს იმ პოლიტიკური გადაწყვეტილების მიღებას, რომლებიც მიზნად ისახავენ ცხოვრების დონის ამაღლებას მუდმივად და შეუქცევადად.

რომერი და ნორდჰაუსი ეკონომიკაში გრძელვადიან ტენდენციებს იკვლევენ: მათ კვლევის საგანი საუკუნეები და ათწლეულებია და არა ხანმოკლე ციკლური ცვლილებები. ჩიტის ფრენის სიმაღლიდან ისინი იმ პრობლემებს განსაზღვარვენ, რომლებსაც დაგროვების შედეგად ზიანი და სარგებელი მოაქვთ.

არტურ პიგუ

ის რომ ”ველური კაპიტალიზმი” და ”თავისუფალი ბაზარი” არ წარმოადგენს ოპტიმალურ გარემოს საყოველთაო სიმდიდრის და კეთილდღეობის დასაგროვებლად უკვე აქსიომას წარმოადგენს, რამეთუ აკადემიურ წრეებში ამის შესახებ უკვე რამდენიმე ათეული წელია ცნობილი. ამაზე ჯერ კიდევ ბრიტანელი ეკონომისტი არტურ პიგუ წერდა 1920-იან წლებში თავის ნაშრომში ”კეთილდღეობის ეკონომიკური თეორია“. ეკონომიკური გადახრები სახელმწიფომ უნდა არეგულიროს სხვადასხვა სუბსიდიების და შეღავათების დაწესებით  ეკონომიკაში სასარგებლო გადახრების წასახალისბელად და მეორეს მხრივ გადასახადების და აკრძალვების გამოყენებით – ზიანის აღმოსაფხვრელად.

მაგრამ ერთია დიაგნოსტირება და შესაძლო დაავადების შესახებ საზოგადოების გართხილება, რაც დროთა განმავლობაში შეიძლება მძიმე ავადმყოფობაში გადაიზარდოს, ხოლო მეორეა მკურნალობის ზუსტი მეთოდების განსაზღვრა. სწორედ ამ მეორე პრობლემით დაკავდნენ ნორდჰაუსი და რომერი.

მათ ცალ-ცალკე, თითოეულმა საკუთარ სფეროში სამეცნიერო მოდელი ააგეს, რომლებიც ეკონომისტებს საშუალებას აძლევს შედარებით ზუსტად განსაზღვრონ თუ რა უნდა ქნან პოლიტიკოსებმა და ჩინოვნიკებმა ეკონომიკაში სხვადასხვა გამრუდებების გამოსასწორებლად, რასაც ბაზარი ვერ არეგულირებს.

ნორდჰაუსის სპეციალიზაცია არის არასახარბიელო ბუნებრივი ფაქტორები, რომლითაც ეკონომიკა ზარალდება და საერთო ჯამში ცხოვრების დონე მცირდება. მან შექმნა მოდელები იმის შესაფასებლად თუ როგორც აფერხებს განვითარებას სასათბურე გაზის გამოსროლა და კლიმატის ცვლილება. ამიერიდან ამ მოდელის გამოყენება ყველგან შეიძლება. 

რომერი, პირიქით დაკავებულია ხელსაყრელი ფაქტორების შეფასებით: ის იმ კითხვას პასუხობს თუ რა პირობებში წარმოიშობა ყველა ხშირად ახალი იდეები და ტექნოლოგიები და როგორ მოქმედებენ ისინი ეკონომიკურ ზრდაზე.

თეზისი იმის შესახებ რომ ტექნოლოგიური პროგრესი არის ეკონომიკის ზრდის საფუძველი, 1950-იან წლებში კიდევ ერთა ამერიკელმა ეკონომისტმა, შემდგომში ნობელის პრემიის ლაურეტმა რობერტ სოლოუმ წამოაყენა. თუმცა რობერტ სოლოუს თეორიაში არსებობდა მცირე ხვრელები. რომერმა ახსნა რატომ არ რჩება მოგებული ყველა ქვეყანა და რა უნდა გაკეთდეს ტექნოლოგიური გარღვევის უზრუნველსაყოფად.

ამავდროულად რომერმა დაგვანახა, რომ ახალი ტექნოლოგიების შედეგად ყველა მოგებულია და არა მხოლოდ გამომგონებლები, მაგრამ მნიშვნელოვანი შესწორებებით.

კერძოდ, ტექნოლოგიური გარღვევისთვის საჭიროა ფინანსურ დახმარება, მაგრამ დიდი ოდენობის კაპიტალი მხოლოდ მსხვილ კორპორაციებს და მონოპოლიებს გააჩნიათ. ამის გარდა, კვლევებს მოგება არ მოაქვთ, ამიტომაც ამით პირველ რიგში უნივერსიტეტები უნდა იყვნენ დაკავებულები და არა საბაზრო კომპანიები.

მთავარი დასკვნა რაც ამ ყველაფრიდან შეიძლება გამოვიტანოთ შემდგომში მდგომარეობს: თავისუფალი ბაზრის პირობებში ტექნოლოგიური პროგრესი არაეფექტური იქნება, აუცილებელია საბაზრო ეკონომიკის რეგულირება ქვეყნების და მთელი მსოფლიოს დონეზე. მონოპოლიების შეზღუდვა და აკრძალვა, საავტორო უფლებების დაცვა, უნივერსისტეტების განვითარება, იმ კომპანიებისთვია და სუბიექტებისთვის სოლიდური შეღავათების დაწესება, რომლებიც კვლევებით არიან დაკავებულები –  იმ ღონისძიებების არასრული ჩამონათვალია, რაც აუციელებლია კონკურენტუნარიანი გარემოს შესაქმნელად.

არჩევნის თავისუფლება, როგორც ილუზია

ყოველდღიური მოხმარების პროდუქტების და სერვისების სწრაფმა ზრდამ, სასაუზმე ფაფებით დაწყებული კბილის პასტით დამთავრებული წარმოუდგენელი არჩევნის აღქმას გვიტოვებს. მაგალითად თქვენ თუ ელემენტარულად ბოთლის ჩვეულებრივი და მინერალური წყლის ყიდვას გადაწყვეტთ საკმაოდ დიდი არჩევანი გექნება ბიუჯეტური Deer Park-ით და Ozark-ით დაწყებული, საკმაოდ ძვირიანი Perrier-ით და S. Pellegrino-ითი დამთავრებული. მაგრამ რეალურად მსგავსი ფართო არჩევნის არსებობა ხელოვნურადაა ნაწარმოები კაპიტალიზმის მიერ. ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი ბრენდი ერთ კომპანიას ეკუთვნის, სახელად Nestle.

სამომხმარებლო ბაზარზე ფართო არჩევნის არსებობის შეგრძნების მიუეხედავად, რამდენიმე მსხვილი კომპანია ცნობილი ბრენდების აბსოლუტურ უმრავლესობას ფლობს და შესაბამისად ეს რამდენიმე კომპანია ეფექტურად აკონტროლებს იმ ყველაფერს, რასაც თქვენ მოიხმართ.

რამდენად კონტროლირებადია ”ილუზორული არჩევანი” მსხვილი ბიზნესის მიერ და როგორ ათვიცნობიერებს მოსახლეობა ტრანსნაციონალური კორპორაციების ინტერესს იმასთან დაკავშირებით, რასაც ყოველდღე ვყიდულობთ. ასე მაგალითად აშშ-ში ჩატარდა საზოგადოებრივი აზრის კვლევა, რათა დაედგინათ ამერიკელების ინფორმირებულობის დონე იმ ბრენდების მფლობელი კორპორაციების შესახებ, რასაც ისინი ხშირად მოიხმარენ. როგორც კვლევის შედეგად გაირკვა ამერიკელების უმრავლესობას წარმოდგენა არ აქვთ თუ რომელი კომპანიები არიან ცნობილი ბრენდები მესაკუთრეები. (კვლევის შედეგები შეგიძლიათ ამ ბმულზე იხილოთ – https://bit.ly/2VWlu2m)

სუპარმარკეტების უზარმაზარ თაროებზე გამოწყობილი უამრავი სხვადასხვა დასახელების პროდუქციის შემხედვარე ადამიანმა შეიძლება იფიქროს არჩევნის თავისუფლების ქონის შესახებ, თუმცა ეს რეალობას არ შეესაბამება. აი იმ უმსხვილესი კომპანიების ჩამონათვალი, რომლებიც ყოველდღიური მოხმარების ბრენდების უდიდეს ნაწილს ფლობენ:

Kellogg’s

დაარსებულია 1906 წელს 

2017 წლის ბრუნვა: $12.93 მლრდ. 

ძირითადი ბრენდები: Cheez-It, Eggo, Famous Amos, Keebler, Town House

General Mills

დააერსებულია 1928 წელს

2017 წლის ბრუნვა: $15.62 მლრდ. 

ძირითადი ბრენდები: Betty Crocker, Bisquick, Gold Medal, Cheerios, Chex

Kraft-Heinz Company

დაარსებულია 2015 (Kraft Foods Inc.-ის და Heinz-ის შერწმის შედეგად)

2017 წლის ბრუნვა: $18.22 მლრდ. 

ძირითადი ბრენდები: Heinz Ketchup, Kraft Mac & Cheese, Lunchables, Maxwell

Mondelez International

დაარსებულია 2012 წელს (Kraft Foods Inc.-ის გამოცალკევების შედეგად)

2017 წლის ბრუნვა: $25.9 მლრდ. 

ძირითადი ბრენდები: Cadbury, Chips Ahoy!, Nabisco, Oreo

MARS

დაარსებულია 1911 წელს

2017 წლის ბრუნვა: $35 მლრდ. 

ძირითადი ბრენდები: M&Ms, Snickers, Dove, Uncle Ben’s

Coca-Cola

დაარსებულია 1892 წელს

2017 წლის ბრუნვა: $35.41 მლრდ.

ძირითადი ბრენდები: Coca-Cola, Minute Maid, Glaceau

Unilever

დაარსებულია 1929 წელს

2017 წლის ბრუნვა: $62.62 მლრდ. 

ძირითადი ბრენდები: Ben & Jerry’s, Klondike, Popsicle, Degree, Vaseline

Procter & Gamble

დაარსებულია 1837 წელს

2017 წლის ბრუნვა: $65.06 მლრდ. 

ძირითადი ბრენდები: Pampers, Tide, Downy, Charmin, Gillette, Crest

PepsiCo

დაარსებულია 1898 წელს

2017 წლის ბრუნვა: $65.53 მლრდ. 

ძირითადი ბრენდები: Pepsi, Frito-Lay, Quaker, Tropicana

Johnson & Johnson

დაარსებულია 1886 წელს

2017 წლის ბრუნვა: $76.45 მლრდ. 

ძირითადი ბრენდები: Aveeno, Clean & Clear, Band-Aid, Tylenol

Nestle

დაარსებულია 1866 წელს

2017 წლის ბრუნვა: $89.79 მლრდ. ამერ. 

აღსანიშნავია რომ ამ კომპანიებიდან აბსოლუტური უმრავლესობა (10-დან 8) ამერიკული წარმოშობისაა, მხოლოდ 2 მათგანია ევროპული –  შვეიცარიული Nestle და ბრიტანული Unilever.

ზოგად ეკონომიკურ სიტუაციას, როდესაც ბაზარზე მრავალი მომხმარებლის მოთხოვნას რამდენიმე სუბიექტი აკმაყოფილებს ოლიგოპოლია ეწოდება. ოლიგოპოლიურ ბაზარზე შეღწევა გართულებულია, რაც წარმოშობს მონოპოლიური მოგების მიღების ობიექტურ საფუძველს. ლიბერალი ეკონომისტების წიგნების მიხედვით, რასაც უნივერსიტეტებში და ბიზნეს სკოლებში ასწავლიან გლობალიზაციას და თავისუფალ ვაჭრობას კონკურენციის ზრდამდე მივყავართ, თუმცა როგორც ვხედავთ რეალური სურათი რადიკალურად საწინააღმდეგოა.

საუკუნზე მეტი ხნის წინ თავის ცნობილი ნაშრომში ”იმპერიალიზმი,  როგორც  კაპიტალიზმის უმაღლესი სტადია” ვლადიმერ ლენინი აღნიშნავდა, რომ თავისუფალი კონკურენციის პრინციპიდან ამოიზარდა ოლოგოპოლია/მონოპოლია და მოიპოვა გავლენა მასზე, რომ თავისუფალი კონკურენციის პრინციპები უკვე ემორჩილებიან მონოპოლიებს,  რაც  წარმოშობს  წინაამღდეგობებს და და კონფლიქტებს მმართველ კლასებში. ოლოგოპოლია/მონოპოლია არის კაპიტალიზმის ტრანსფორმაცია უფრო მაღალ საფეხურზე, რაც ლენინის აზრით იმპერიალიზმად უნდა იქნეს მიჩნეული.

წარმოგიდგენთ იტალიელი ფილოსოფოსის, ჟურნალისტის, პოლიტიკური მოღვაწის და იტალიის კომუნისტური პარტიის ხელძღვანელის, ანტონიო გრამშის წერილს ახალი წლის დღესასწაულის კომერციულ და არაადამიანურ ბუნებაზე, რომელიც 1916 წლის 1 იანვარს იტალიურ გამოცემა Avanti-ში გამოქვეყნდა. 

ყოველ დილით, როდესაც ცის საბურველის ქვეშ ვიღვიძებ, მე ვგრძნობ რომ ჩემთვის ახალი წელი დადგა.

აი რატომ მეზიზღება ეს საახალწლო დღესასწაულები, რომლებიც ისე გვიახლოვდებიან, როგორც კრედიტის დაფარვის განსაზღვრული ვადა და ჩვენს ცხოვრებას (და ადამიანურ სულს) კომერციის საკითხად აქცევს, მკაცრად განსაზღვრული ფინანსური აგნარიშგების ბალანსით, დავალიანების თანხით და ახალი ბიუჯეტით.

საახალწლო დღესასწაულების გამო ჩვენ ცხოვრების და სულის უწყვეტობის შეგრძნებას ვკარგავთ. საერთო ჯამაში ჩვენ სერიოზულად ვიწყებთ იმის დაჯერებას რომ არსებობს გარკვეული გარდამტეხი მომენტი ერთ და მეორე წელს შორის – რომ რეალურად იწყება ახალი ისტორია. თქვენ გაკრვეულ გადაწყვეტილებებს იღებთ და საკუთარ გაუბედაობას ნანობთ და ასე შემდეგ. აი რა არის ცუდის სადღესასწაულო თარიღებში.

ამბობენ რომ ქრონოლოგია ისტორიის ბირთვია. კარგით. მაშინ საჭიროა იმის აღიარება, რომ 4-5 მთავარმა სადღესასწაულო თარიღმაც კი, რომლებიც მტიკიცედ ჩაუბეჭდეს ყველა კეთილსინდისიერ ადამიანს ტვინში, ცუდი ხუმრობა ითამაშეს ისტორიასთან – ეს ეხება მათ შორის საახალწლო დღესასწაულებს: ახალი წელი ძველ რომში, შუა საუკუნეებში და ჩვენ ეპოქაში.

ყველა ეს მნიშვნელოვანი თარიღი იმდენად აღწევს ჩვენს ცნობიერებაში, იმდენად გაქვავდნენ მასში, რომ ჩვენ ხანდახან ნამდვილად გვგონია, რომ ცხოვრება იტალიაში მხოლოდ 752 წელს დაიწყო, ხოლო 1490 და 1492 წლები მთების მსგავსად მაღლდება, კაცობრიობის მიერ დატვირთული უეცრად ახალ სამყაროში და ახალ ცხოვრებაში აღმოჩენილი.

ასე რომ თვითონ ახალი წლის თარიღი ისტორიის მანძილზე ერთგვარ დაბრკოლებად გვევლინება – იმად, რაც ისტორიის უწყვეტობის მიმოხილვის საშუალებას არ გვაძლევს, რომელიც უცვლელი ფუნდამენტური გზით ვითარდება მკვეთრი წყვეტების გარეშე – მაგალითად რა იქნებოდა კინოაპარატში ფირი რომ გაიხეს და 2 ნაწყვეტს შორის არსებულ ინტერვალში დამაბრმავებლად კაშკაშა შუქი რომ ჩანდეს. 

აი რატომ მეზიზღება ახალი წელი. მე მინდა რომ ყოველი დილა ჩემთვის ახალი წელი იყოს.

მე მინდა რომ ყოველი დღე შევაჯამო და ყოველი დღე განახლების დღედ იქცეს. დაუღალავად არ გავჩერდეთ არცერთ დღეზე. მე თვითონ ვირჩევ ჩემთვის პაუზებს, როდესაც ცხოვრების ინტენსიურობისგან თრობას ვგრძნობ და საკუთარ ცხოველურ ხასიათში ჩაღრმავება მსურს, მისგან ახალი ძალა და ენერგია რომ შევიძინო. 

არანაირი სულიერი შემგუებლობა დროის მიმართ. მე მინდა, რომ ჩემი ცხოვრების თითოეული საათი ახალი იყოს, მაგრამ წარსულთან დაკავშირებული.

არანაირი დღესასწაული მათი აუცილებელი კოლექტიური პერიოდულობით.

არანაირი დღესასწაული, რომელიც მე ჩემთვის უცხო ადამიანებთან უნდა ავღნიშნო. არანაირი დღესასწაული, რომელსაც მხოლოდ იმიტომ აღნიშნავენ რომ ჩვენი ბაბუის ბაბუებიც აღნიშნავდნენ და ამიტომაც ჩვენც იგივე უნდა გავაკეთოთ.

ეს ყველაფერი ჩემში გულისრევას იწვევს.

და ზუსტად ამ მიზეზის გამო მე სოციალიზმის დადგომას ველოდები – იმიტომ რომ ის სანაგვეზე მოისვრის ყველა ამ დღესასწაულს, რომლებიც ჩვენ სულში ვერ პოულობენ გამოძახილს. და თუ სოციალიზმი ჩვენ ახალ დღესასწაულებს მოგვცემს, ეს სულ მცირე ჩვენი ზეიმი იქნება, და არა ის რისი გადმოღებაც უსიტყვოდ გვევალება ჩვენი ჩერჩეტი წინაპრების კოპირების მეშვეობით.

გლობალიზაციის გარშემო დისკუსიები აქტუალობას არ კარგავენ. მედია და პოლიტიკოსები ყოველდღიურად ურეცხავენ ტვინებს მოსახლეობას გლობალიზაციის გაფეტიშებით და მის უალტერნატოვაბაზე აპელირებით, მაგრამ მცირე ისტორიული ექსკურსი და ლოგიკური ანალიზი საკმარისია იმისთვის რომ გლობალიზაციის ფარული მხარე დავინახოთ, ის რაზეც მეინსტრიმული მედია საშუალებები საერთოდ არ საუბრობენ.

წარმოგიდგენთ ამერიკელი ჟურნალისტის და ავტორის,  «Greenpeace International»-ის ერთ-ერთი დამფუძნებლის, რექს ვეილერის სტატიის თარგმანს – “გლობალიზაციის ფარული მხარე”.

მიგრანტების მოზღვავებასთან დაკავშირებული შეშფოთება შეიძლება მიჩნეულ იქნას დიდი ბრიტანეთის ევროკავშირიდან გამოსვლის მთავარ ფაქტორად, მაგრამ Brexit-ის მხარდაჭერა 2016 წელს ჩატარებულ რეფერენდუმზე ასევე გლობალიზაციის პოლიტიკის კრახსაც მოასწავებდა. ძველი სკოლის ეკონომისტები მხარს უჭერდნენ გლობალიზაციას იმ მოსაზრებაზე დაყრდნობით, რომ ქვეყნებს კონკურირება უკეთესად შეუძლიათ კაპიტალისტურ ბაზრებზე, ამა თუ იმი პროდუქციის წარმოებაზე სპეციალიზების მეშვეობით, რესურსების ექსპორტის ხარჯზე, ამავდროულად ადგილობრივი წარმოების, კულტურის და დამოუკიდებლობის მსხვერპლად გაღების ფასად.

1957 წელს ევროპულმა ქვეყნებმა საერთო ბაზარი შექმნეს ვითომდა ეკონომიკის დაცვის მოტივით, მაგრამ ეს ხელშეკრულება პირველ რიგში კორპორატიული ელიტის ინტერესებს იცავდა. 1980-იან წლებში მარგარეტ ტეჩერი ბრიტანეთში, რონალდ რეიგანი აშშ-ში და ფრანსუა მიტერანი კი საფრანგეთში ნეოლიბერალურ გადატრიალებას ჩაუდგნენ სათავეში, რომლის დროსაც კერძო საკუთრებას გადასცეს ეკონომიკა და მასზე საზოგადოებრივი კონტროლი მოსპეს. ისინი აცხადებნენ, რომ მდიდრების კიდევ უფრო გამდიდრებით მოსახლეობის ქვედა ფენებიც იხეირებდნენ, მაგრამ ეს რა თქმა უნდა არ მოხდა.

პრივატიზაცია

ევროპული და ამერიკული მრეწველობა დეგრადირდა, როდესაც კორპორაციებმა საკუთარი წარმოება ღარიბ ქვეყნებში გადაიტანეს, სადაც იაფი სამუშაო ძალა იყო და კორპორაციებისთვის კეთილგანწყობილი კანონები მოქმედებდა. მედიაში მოხვდა მსოფლიო ბანკის მემორანდუმი, რომელიც მისი მთავარი ეკონომისტის, ლოურენს სამერსის მიერ იყო ხელმოწერილი. დოკუმენტში პირდაპირი მოწოდება იყო მდიდარი ქვეყნების მიმართ, რათა მათ ტოქსიკური მასალების და საზიანო წარმოებების ექსპორტირება მოახდენათ.

ღარიბი ქვეყნები ვალებში ჩაიფლნენ და რესურსების ძარცვით, ეროვნული კულტურების დეგრადაციით, ომებით, არასტაბილურობით და მდიდრებს და ღარიბებს შორის შემოსავლების უთანასწორობით იტანჯებოდნენ.

მსგავსი პოლიტიკის დამღუპველმა შედეგებმა 1999 წელს სიეტლში, მსოფლიოს სავაჭრო ორგანიზაციის სხდომაზე ბუნტი გამოიწვია და ასე გაჩნდა ანტიგლობალისტური მოძრაობა. 2008 წლისთვის არაკონტროლირებადი საინვესტიციო ბანკები, რომლებიც ხშირ შემთხვევაში აფიორით მდიდრდებოდნენ და სასესხო ვალდებულებებს უჭერდნენ მხარს, გაკოტრდნენ და შემდგომ სახელმწიფოსგან მოითხოვეს დახმარება, ღარიბი თანამოქალაქეების და საშუალო კლასის გადასახადის გადამხდელების ხარჯზე.

Brexit-ის მოძრაობა ინგლისში ნაწილობრივ იყო იმ მოქალაქეების აჯანყებაც, რომელთაც გლობალიზაციის წყალი არ გადაესხათ: გაჭირვებული მუშათა კლასის, რომელთაც უმუშევრობა, ქამრების შემოჭერის პოლიტიკა და შესაბამისად სოციალური დახმარების შემცირება ემუქრებოდა. ევროკავშირი ეკონომიკურად სრულ სუვერენიტეტს აძლევდა ბანკებს და კორპორაციებს, მაგრამ არ ინდობდა საბერძნეთის და კვიპროსის მსგავს სუსტ ქვეყნებს, რომლებიც მათი მითითებების იგნორირებას ახდენდნენ. საბერძნეთის ყოფილმა ფინანსთა მინისტრმა, იანის ვარუფაკისმა «ევროკავშირის ანტიდემოკრატიული ინსტიტუტები» დაადანაშაულა, რომელთაც «შეუძლებელი გახადეს მათი ქვეყნისთვის საერთო ბაზარზე დარჩენა და სუვერენიტეტის შენარჩუნება».

იტალიის ფინანსთა მინისტრმა პიერ კარლო პადაონმა «The Guardian»-თან ინტერვიუში განაცხადა, რომ «Brexit-ს დომინოს პრინციპი ექნება»

გლობალიზაციამ და ნეოლიბერალიზმმა ნეგატიურად იმოქმედა მასების ჯანმრთელობაზე, განათლებაზე და სოციალურ უსაფრთხოებაზე, ადგილობრივი დამოუკიდებლობის და ინდუსტრიული კორპორატოკრატიის საზოგადოებრივი წესრიგის შეცვლით, რომელიც ოჯახს და საზოგადოებას ანგრევს.

გლობალიზაცია მდიდრების მიერ მოფიქრებული პრივატიზაციის სქემა აღმოჩნდა, რომელიც ეკონომიკის კონტროლისკენ და პოლიტიკური ძალაუფლების ქონისკენ ისწრაფვის.

ტოქსიკური მასალების საცავები

1987 წელს გარემოს დაცვის და განვითარების საერთაშორისო კომისიის მოხსენებაში შემოთავაზებული იყო «მდგრადი განვითარების» იდეა, რომელიც საბაზრო ეკონომიკების შემდგომ ზრდას და საბაზრო მექანიზმების გამოყენებას გარემოზე გლობალიზაციის ზემოქმედების რეგულირებას ითვალისწინებდა. მაგრამ ბაზრის მიერ მართულმა პოლიტიკამ გარემოს მიმართ რესურსების მოხამრების და გამოფიტვის ტემპი დააჩქარა, წიაღისეული საწვავის ხარჯები გაზარდა და გლობალურ დათბობასთან მიგვაახლოვა; ამავდროულად მდიდრები კიდევ უფრო გაამდიდრა და ტოქსიკური კვალი დატოვა მსოფლიოს უღარიბეს ქვეყნებში მშრალი მდინარეების და გამოფიტული ნიადაგის სახით.

⇒ გლობალიზაციის რეალური საფასური 1984 წელს გამოჩნდა, როდესაც მეთილიზოციანატის ორთქლის გამოსროლამ პესტიციდების წარმოებით დაკავებული კომპანიის, Union Carbide-ის ქარხანაში ქალაქ ბხოპალეში (ინდოეთი) 4000-მდე ადამიანის მომენტალური სიკვდილი გამოიწვია და მიახლოვებით 20 000-ის – შემდგომი 20 დღის განმავლობაში. 100 000 ადამიანზე მეტი სუნთქვითი დისფუნქციის მსხვერპლი გახდა, დასახირჩრდა და მხედველობა დაკარგა.

ბხოპალის ტრაგედია

1991 წელს ბხოპალის სასამართლომ Union Carbide-ის გენერალური დირქტორი, უორენ ანდერსონი არა განზრახ მკვლელობაში დაადანაშაულა, მაგრამ ამის მიუხედავად არც აშშ-ის და არც ინდოეთის ხელისუფლებამ არ მოახდინა აღნიშნული პიროვნების ექსტრადაცია სასამართლოს მოთხოვნით. იმ კორპორაციების პრაქტიკული საქმიანობა, რომლებიც ტოქსიკური წარმოებების ექსპორტს ახდენდნენ, რათა ღარიბი ქვეყნების მოსახლეობა აღმოჩენილიყო რისკის ქვეშ და არა მათი საკუთარი, სხვანაირად «დაბინძურების საცავის ეფექტი»-ის სახელითაა ცნობილი.

2013 წელს ესპანეთის სანაპიროზე წყალმა 10-მეტრიანი მკვდარი კაშალოტი გამორიყა. მის მუცელში 17 კგ. პლასტიკური განავი აღმოაჩინეს. ყოველწლიურად კაციობრიობა 15 მლრდ. კგ. ნაგვით ასაჩუქრებს ოკეანეს საყოფაცხოვრებო ნარჩენების და კონტეინერმზიდების განაჟონის სახით. თევზები და ზღვის ძუძუმწოვრები პლატიკური ნაგვით იკვებებიან, რომლის მონელებაც შეუძლებელია და ისინი მუცლის ხეთქვით კვდებიან.

გლობალიზაცია ახალისებდა (და ზოგიერთ შემთხვევაში აიძულებდა კიდევაც) რომ ქვეყნებს ეკოლოგიური კანონები შეემსუბუქებინათ. შედეგად მივიღეთ გაუტყეურება, აგრესიული და სახიფათო მცენარეების გავრცელება, გლობალური ბიომრავალფეროვნების დაკარგვა და სასოფლო-სამეურნეო კულტურების გენეტიკური მრავალფეროვნების შემცირება.

2003 წელს დეოტ ერნფელდმა რატგერის უნივერსისტეტიდან, აშშ-ში ჟურნალ «Conservation and Society»-ში გამოაქვეყნა სტატია «გლობალიზაცია: ბიომრავლეფროვნებაზე, გარემოზე და საზოგადოებაზე ზემოქმედება»  «ეკოლოგიური და გლობალიზაციის სხვა სახის ზიანის კოტროლის დროს არ შეიძლება ბაზარზე მინდობა», – დაასკვნა მან. «გლობალიზაციის არქიტექტორებმა უგულებელჰყვეს ამ სისტემის სოციალური, ბიოლოგიური და ფიზიკური შეზღუდვები»

გლობალიზაციის გავლენა სოციუმზე და ეკონომიკაზე

ომი – გლობალიზაციის ყველაზე დამანგრეველი საფასურია. იარაღით მსოფლიო ვაჭრობა, რომელიც საერთაშორისო კორპორაციების მიერ მოგების წყურვლის სურვილით ხორციელდება, პლანეტაზე უსაფრთხოებას აყენებს საფრთხის ქვეშ.

გლობალიზაციამ ღარიბ ქვეყნებში მცირერიცხოვანი ელიტა გაამდიდრა, მაგრამ საბოლოო შედეგად მდიდრებსა და ღარიბებს შორის შემოსავლების სხვაობის გაღრმავება, უმუშევრობა, სამუშაო ძალის ექსპლუატაცია, პროფკავშირების მუშაობისთვის ხელის შეშლა და ადამიანთა უფლებების შევიწროვება მივიღეთ.

გლობალიზაცია და კორპორაციები

გლობალიზაციის შედეგად ეკონომიკებმა შედარებით ცალმხრივი იერი მიიღეს და ხელი შეუწყვეს პროდასავლური კორპორაციების მიერ ღარიბი კოლონიების რესურსების ძარცვის პროცესს. ეროვნული ეკონომიკის მშენებლობა რესურსების ექსპორტის საფუძველზე კატარასტროფით დამთავრდა. 70-იან წლებში დიდი ბრიტანეთის და ნიდერლანდების ეკონომიკებმა ჩრდილოეთის ზღვაში ნავთობის და გაზის მოპოვების ბუმი გაიარეს. ნავთობის და გაზის მოპოვების ზრდამ სიუხვის ილუზია შობა და ამავდროულად ადგილობრივ წარმოებას და ეკონომიკურ უსაფრთხოებას გამოუთხარა ძირი. ბრიტანელი პრემიერ-მინისტრი მარგარეტ ტეჩერი კორპორაციების მიმართ კეთილგანწყობილი იყო და ნავთობისგან მიღებული შემოსავლები იმისთვის გამოიყენა, რომ კორპორაციების გაფართოვების სუბსიდირება მოეხდინა, ომები ეწარმოებინა და საბანკო იმპერიები გაემდიდრებინა.  რესურსების ექსპლუატაციამ შესაძლოა ეროვნული ვალუტის გამყარების დროებითი შთაბეჭდილება შექმნას, მაგრამ საბოლოოდ ეს ექსპორტის გაძვირებას იწვევს, აზიანებს წარმოებას და ადგილობრივ ეკონომიკას და მუშათა კლასს სამუშაოს და გარანტიების გარეშე ტოვებს.

1977 წელს ჟურნალ «The Economist»-მა სპეციალური ტერმინი «ჰოლანდიური სენი» მოიფიქრა აღნიშნული პოლიტიკის შედეგების აღსაწერად. თავის წიგნში «სიუხვის პარადოქსი» ტერი კარლი ხსნის თუ რატომაა ნავთობი «რესურსული წყელვა», რაც საკუთარ თავზე იწვნია ნიგერიამ, ინდონეზიამ, ვენესუელამ, ირანმა, კანადამ და სხვა ქვეყნებმა. ნავთობით მდიდარი ქვეყნები ნავთობის მრეწველობის მფარველებს იზიდავენ, რომლებიც თავის მხრივ მათთვის სასურველ პოლიტიკურ კანდიდატებს აძლევენ ხმას. ქვეყნები, რომლებიც რესურსული კოლონიების როლში გვევლინებიან ადამიანთა უფლებების მკაცრი დარღვევებით და ბუნებრივი გარემოს გაჩანაგებით იტანჯებიან. კანადის ხელისუფლებამ  წიაღისეულის საწვავის კომპანიების სუბსიდირება მოახდინა და 14 მლრდ. კანადური დოლარის ინვესტირება მოახდინა, რამაც მრეწველობაში 340 000 სამუშაო ადგილის დაკარგვა გამოიწვია.

გლობალიზაცია ქვეყნებზე ზემოქმედებას ახდენს, რის შედეგადაც ისინი სახელმწიფო ქონების გადაცემას ახდენენ კერძო საკუთრებაში; ის აუფასურებს მათ ვალუტებს საექსპორტო ფასებზე «კონკურენტუნარიანობის» შესანარჩუნებლად და სატარიფო სტრუქტურებზე უარის თქმის გამო, რომლებიც ადგილობრივ ეკონომიკას იცავენ.

ნეოლიბერალურლმა პოლიტიკამ დაბეგვრის ტვირთი კორპორაციებიდან მუშათა კლასზე გადაიტანა. შედეგად ცენტრალიზებულმა გლობალურმა საბანკო ბიზნესმა რამდენიმე ბანკის სქემებთან მიმართებაში მთელი მსოფლიო მოწყლვადი გახადა. არცერთი ეს ეპიზოდი არ წარმოადგენს გარემოებათა შემთხვევით დამთხვევას; ეს უფრო ნეოლიბერალური კორპორატოკრატიის განზრახვების შედეგია.

სავაჭრო ხელშეკრულებები

ჩრდილოეთამერიკული თავისუფალი ვაჭრობის ზონა (NAFTA, 1994), ტრანსატლანტიკური პარტნიორობა (TPP, 2016) და სხვა სავაჭრო ხელშეკრულებები შემუშავებული იყო კორპორაციების მოგების გასაზრდელად. NAFTA და ТРР კორპორაციებს უფლებას აძლევს უჩივლონ მთავრობებს და ეს პროცესები კერძო, საიდუმლო სასამართლოებში მიმდინარეობს. 2013 წელს, როდესაც კანადის პროვინცია კვებეკმა მორატორიუმი მიიღო ნავთობის და გაზის ფრეკინგზე, რათა მიწის და წყლის დაბინძურება შეეჩერებინა, ამერიკულმა ნავთობის და გაზის კომპანია Lone Pine Resources-მა  250 მლნ. დოლარზე NAFTA-ს სახელით კანადის წინააღმდეგ სარჩელი შეიტანა და განაცხადა, რომ მორატორიუმი «თვითნებური და არაკანონიერი ანულირება» იყო კომპანიის უფლებისა მოეპოვებინა ნავთობი და გაზი.

როდესაც ონტარიოს პროვინციამ მიიღო კანონი ბუნების დამზოგავი განახლებადი ენერგიის შესახებ (Green Energy Act), ტეხასის ენერგეტიკულმა კომპანიამ Mesa Power-მა მათ წინააღმდეგ საქმე აღძრა.  როდესაც კანადის ხელისუფლებამ აკრძალა ММТ, ნეორტოქსინი, რომელიც ალცჰეიმერის დაავადებასთანაა დაკავშირებული,  Ethyl Corporation-მა მოითხოვა და მიიღო კიდევაც 13 მლნ. ამერიკული დოლარი. ამერიკულმა კომპანია S.D. Myers-მა,  რომელიც ტოქსიკური ნარჩენების გამოსროლაზე იყო პასუხისმგებელი, კანადას სასამართლოში უჩივლა იმ მოტივით რომ ბეჭვდითი პლატების ექსპორტი აიკრძალა. ასევე ამერიკულმა კომპანია Sun Belt-მა უჩივლა კანადას წყლისდაცვითი კანონმდებლობის მიღების გამო; სხვა უამრავმა კორპორაციამაც აღძრა არაერთი საქმე ასობით მილიონი დოლარის ღირებულებაზე, როდესაც სხვადასხვა ქვეყნის მთავრობამ გარემოსდაცვითი და საკუთარი მოსახლეობის კეთილდღეობის გაუმჯობესებაზე ორიენტირებული ნაბიჯები გადადგა.

როდესას აშშ-ში მილსადენი Keystone XL აკრძლეს, კანადურმა კოპანიამ TransCanada-მ 15 მილიარდი დოლარის კომპენსაცია მიიღო. Exxon Mobil-მა, Dow Chemical-მა და სხვა კორპორაციოებმა საერთო ჯამში 600-ზე მეტი სარჩელი შეიტანეს სხვადასხვა მთავრობების წინააღმდეგ. ცნობილი ეკონომისტები, ჯოზეფ სტიგლიცი და ადამ ჰერში Marketwatch-ში წერდნენ, რომ ეს სავაჭრო ხელშეკრულებები «ღია კონკურენციას აფერხებენ და მომხმარებლებისთვის ფასებს ზრდიან».  ესაა გლობალიზაციის სახე, კორპორატიული შეთქმულება დემოკრატიის წინააღმდეგ.

ლოკალურ დონეზე ზოგიერთი ქვეყანა ამ ტენდენციებს შეცვლას ცდილობს საწინააღმდეგო მიმართულებით. 2008 წელს ისლანდიამ უკვე წარმოადგინა ასეთი მოდელი, როდესაც დამნაშავე ბანკირების წინააღმდეგ საქმე აღძრა, იმის მაგივრად რომ მათ დახმარებოდა. იქ ბანკებში ახალი დირექცია დაამტკიცეს, მათი კაპიტალიზირება მოახდინეს და ორიენტაცია შეუცვალეს საზოგაოდების ინტერესების დაცვის მიმართულებით. მათ მოახდინეს კრონის დევალვაცია 60%-ით, რამაც საშუალება მისცა მაღალი ხელფასები შეენარჩუნებინათ, იმპორტი შეზღუდეს და ადგილობრივი წარმოების და ტურიზმის განვითარებას მიჰყვეს ხელი.

ლოკალიზაცია – ესა არის წამალი გლობალიზაციის წინააღმდეგ, პირველი ნაბიჯი ადამიანების უფლებების აღდგენის და ნაციონალური ეკოსისტემის განახლების გზაზე.

მაშინ როდესაც უამრავმა ცნობილმა ეკონომისტმა და ექსპერტმა აღიარა, რომ მსოფლიოს 2008 წლის გლობალური კრიზისი მათ გამორჩათ და მისი პროგნოზირება ვერ შეძლეს, ხანდახან გრიპის ეპიდამიას ან უეცარ მიწისძვრასაც კი ადარებდნენ მას, უამრავი მემრაცხენე ამ დროს აღტკინებული იყო: კანადელმა ანტიგლობალისტმა, ნაომი კლაინმა ფინანსურ კრიზისამდე 1 წლით ადრე შეძლო იმის ახსნა და წინასწარ გამოცნობა თუ საით მიექანებოდა ნეოლიბერალური კაპიტალისტური ეკონომიკა.

მისი “შოკის დოქტრინა” – გლობალიზაციის და ნეოლიბერალური ექსპანსიის ისტორია მესამე სამყაროს ქვეყნებსა და აშშ-ში. კლაინის ძირითადი ინტუიცია შემდეგნაირად ჟღერს:

იმისთვის რომ ქვეყანაში დამყარდეს არარეგულირებადი ბაზრის პრინციპები, ნეოლიბერალურ ეკონომიკას ესაჭიროება რყევები, კრიზისები და კატასტროფები. უფრო მეტიც, ნეოლიბერალიზმი პირდაპირ კავშირშია მათ კვლავწარმოებასთან.

რაც არ უნდა იყოს კრიზის მიზეზი – ქარიშხალი “კატრინა”, აზიური ფინანსური კრახი, სამხედრო გადატრიალებები ლათინურ ამეირკაში, საბჭოთა კავშირის დაშლა, ტიანანმენის მოედანზე დემონსტრანტების ჩაცხრილვა – მოსახლეობის სოციალურ-ფსიქოლოგიური ტრავმა არის ხელსაყრელი ნიადაგი, რომლის დროსაც იზრდება “უხილავი ხელის” და არარეგულირებადი ბაზრების მიმართ ირაციონალური რწმენა. პატარა გამარჯვების მომტანი ომი და შემდგომი პატრიოტული აღმავლობა, ნეოლიბერალიზმის კიდევ ერთი ინსტრუმენტია. რომ არა ფოლკლენდის ომი, ტეტჩერი ალბათ ვერ შეძლებდა ნეოლიბერალური რეფორმების გატარებას დიდ ბრიტანეთში. (შეგიძლიათ პარალელი გაავლოთ 2008 წლის აგვისტოს ომთან და სააკაშვილის მიერ გატარებულ ნეოლიბერალურ რეფორმებთან)

მომენტებში “შოკის დოტრინის” კითხვა ცოტა რთულია – ეს გულმხურვალე ანტიკაპიტალისტური პამფლეტია, რომელიც სხვების უბედურებაზე ხელის თბობის მოყვარულ თავისუფალ ბაზარს არ ინდობს და მიწასთან ასწორებს.

თუ კლაინს ანალოგიის მოყვანა სურს, მაშინ დარწმუნებული იყავით რომ ის მილტონ ფრიდმანის იდეების რეალიზებას ამ უკანასკნელის თანამშრომლობას შეადარებს პინოჩეტთან და ფსიქიატრიულ სავაადმყოფოებში მსჯავრდებულების წამების ფაქტებსაც მოგიყვანთ. “შოკური თერაპიის” შედეგების პასუხისმგებელი პირების დასახელებისას ნაომი კლაინი დანაშაულების ბაზის მსგავსი რაღაცის შედგენას იწყებს. “შოკის დოქტრინა” ამხელს ნეოლიბერალიზმის წარმატების ცალკეულ ისტორიებს არა პუბლიცისტიკური რიტორიკის დონეზე, არამედ უამრავი დეოკუმენტების და ფაქტების მოშველიების პირობებში. აღნიშული წიგნის გამოსვლამ საკმაოდ დიდი ხმაური გამოიწვია და ჯოზეფ სტიგლიცმა მაგალითად შემდეგი სახის კომენტარი გააკეთა: “ნეოლიბერალიზმის დანაშაულები ბევრად უფრო სერიოზული ხასიათისაა, ვიდრე ეს ნაომი კლაინს ჰგონია”

ისევე როგორც ამას თავისდროს განვითარებულ ევროპაში ვერავინ ვერ წარმოიდგენდა, რომ ფაშიზმი კაცობრიობის განვითარების ერთ-ერთ მთავარ შემაფერხებლად მოგვევლინებოდა, დღესაც ალბათ არც თუ ისე ბევრ ადამიანს სჯერა, რომ ნეოლიბერალიზმი დღვანდელი სამყაროს ერთ-ერთი ყველაზე სერიოზული გამოწვევაა.

ბოლო დროს მსოფლიოში მიმდინარე მოვლენები უნებურად გვაფიქრებენ იმაზე, რომ ნეოლიბერალიზმისა და ფაშიზმის დაახლოება არ არის კონტრასტის გამძაფრებისთვის მოგონილი ხუმრობა, რადგან მათ მართლა გააჩნიათ საერთო ნიშნები საფუძვლიან დონეზე.

ნეოლიბერალიზმის ერთ-ერთი უმთავრესი კრიტიკოსი, დევიდ ჰარვი საკუთარ წიგნში –“ნეოლიბერალიზმის მოკლე ისტორია” (A Brief History of Neoliberalism) აღნიშნავს, რომ ნეოლიბერალიზმი პირველ რიგში პოლიტეკონომიური თეორიაა, რომლის გამოყენებაც ფართოდ დაიწყეს სხვადასხვა ქვეყნებში.

პრაქტიკული თვალსაზრისით კი ნეოლიბერალიზმი ცდილობს ბაზრის და ვაჭრობის საგნგად აქციოს ადამიანის ცხოვრების ყველა ასპექტი, ისინიც კი რაც ტრადიციულად საზოგადოებრივ ქონებას წარმოადგენდა (ჰაერი, წყალი, მიწა) ისეთ რაღაცეებს რომ თავი დავანებოთ, როგორიცაა ჯანდაცვა და განათლება. ნეოლიბერალური ლოგიკით ყველაფერი იყიდება, ადამიანური ურთიერთობების ჩათვლით. (ალბათ ყველას გახსოვთ ბენდუქიძის ხმამაღალი განცხადება ამ თემაზე)

ამერიკელი რობერტ მაკჩესკი წერს ჩომსკის წიგნის „Profit Over People: Neoliberalism & Global Order“-ს წინასიტყვაობაში წერს:

„XX ასწლეულის მეორე ნახევარში ზოგი კრიტიკოსი ფაშიზმს ეძახდა  „კაპიტალიზმს ხელთათმანების გარეშე“, იგულისხმება, რომ ფაშიზმი იყო კაპიტალიზმი დემოკრატიული ინსტიტუტებისა გარეშე.  სინამდვილეში ფაშიზმი გაცილებით უფრო რთული ორგანიზმია. მეორე მხრივ ნეოლიბერალიზმი მართლაც არის „კაპიტალიზმი ხელთათმანების გარეშე“. ის იმ ეპოქის სიმბოლო გახდა, როდესაც ბიზნეს ელიტები გახდნენ უფრო ძლიერი და აგრესიულები, ვიდრე ოდესმე, თანაც დღეს მათ წინააღმდეგ ნაკლებად ორგანიზებული ძალები მოქმედებენ. ასეთი პოლიტიკური კლიმატის პირობებში ისინი ცდილობენ გაიმაგრონ სახელმწიფოებრივი პოზიციები ყველგან, სადაც კი ეს არის შესაძლებელი, რის შედეგად მისთვის წინააღმდეგობის გაწევა უკიდურესად რთულად გვესახება, ხოლო არასაბაზრო, არაკომერციული დემოკრატიის არსებობა სულად შეუძლებელი.

ასე, რომ თუ ფაშიზმი ასევე არის „კაპიტალიზმი ხელთათმანების გარეშე“ და ნეოლიბერალიზმიც იგივეს ასახავს, უნდა ვიფიქროთ, რომ ეს ორი ფენომენი მართლაც საკმაოდ ახლოს უნდა იყოს ერთმანეთთან.

მაკჩესკი ასევე ხაზს უსვამს ნეოლიბერალიზმის ერთ მნიშვნელოვან მახასიათებელს -ტოტალურობას. ეს გარკვეულწილად ფაშიზმსაც ერგება, ყოველ შემთხვევაში ისეთს, როგორიც ჩვენ ის გვახსოვს ისტორიიდან, იდეოლოგიური ტოტალურობის ჩათვლით. ის ცალსახად აისახება ჩვენ თანამედროვე ნეოლიბერალებზეც, რომლებიც ზიზღით უყურებენ მათი გადმოსახედიდან ნებისმიერ არაპროგრესულს ან არაპოლიტკორეკტულს. მათი ფენომენი მდგომარეობს იმაში, რომ ნორმალური მსოფლმხედველობის ადამიანები ხდებიან მონოცენტრისტულები თავიანთი აზროვნებით, როგორც პერსონალურ ასევე სახელმწიფოებრივ დონეზე.

მაგალითისთვის წარმოიდგინეთ ნეოლიბერალების რეაქცია იმ ადამიანების ჯგუფზე, ვინც ინგლისურად კარგად ვერ ლაპარაკობს, ისინი მათ მოურიდებლად დაცინიან, არადა დამეთანხმებით რომ რომელიმე ენის არცოდნა არათუ დაცინვის საბაბი, არამედ ცივილურ საზოგადობაში არაფრისმთქმელი ფაქტია.

ერთად გავიხსენოთ ნეოლიბერალების ბრაზი და აგრესია დიდ ბრიტანეთში იმ ადამიანების მიმართ, ვინც Brexit-ს დაუჭირა მხარე. ქართველი ლიბერალებიც კი პირდაპირ წერდნენ სოციალურ ქსელებში, რომ “რა უნდოდათ Brexit-ს მომხრეებს, რატომ გამოვიდნენ ევროკავშირიდან, მაინც მალე უნდა ჩაძაღლდნენო?”

ფაშიზმს აქვს უნარი სრულყოფილად შთანთქოს ობიექტები. თუ შენ ამ გზას დაადექი, მასში შეუძლებელია გაჩნდეს რაიმე ზომიერების მომენტი.

ამავდროულად არაფერი რჩება უცვლელად.

თუ XX ს ფაშიზმი იყო სახელმწიფოს კულტით გამსჭვალული, ნეოლიბერალიზმი გარკვეულ წილად შეიძლება ითქვას სახელმწიფოს წინააღმდეგ მოქმედებს.

(ან ის ამას იმპლიციტურად აკეთებს ერთი სახელმწიფოსთვის ოკეანის გაღმა, თუმცა ის არ არის კლასიკური გაგებით ერი-სახელმწიფო)

ასევე ფაშიზმს გააჩნია იმპერიალიზმისკენ მიდრეკილება, რასაც ნეოლიბერალიზმსაც ვერ წაართმევ, ოღონდ ცოტათი განსხვავებული ფორმა ახასიათებს.

საინტერესოა, რომ ნეოლიბერალიზმის დასაწყისში რეიგანსა და ტეტჩერს, დასავლეთის მემარცხენე წრეებში და საბჭოთა კავშირში არც მეტი, არც ნაკლები ფაშისტების ეპითეტით მოიხსენიებდნენ. მაშინ ეს ყველას ეს პოლიტიკურად გადამეტებული ეგონა,  მაგრამ დღევანდელი მსოფლიო წესრიგის შემხედვარე, სადაც მთელი ქვეყნები და რეგიონები შუა საუკუნეებში უკუაგდეს მათი სოციალური და ეკონომიკური განვითარების რეგრესს თუ გავითვალისწინებთ ეს აღარავის ეჩვენება გადამეტებულად.

საინტერესო ისაა ამ ყველაფერში, რომ ფორმალური ელექტორატული დემოკრატიაც არ უწევს მას წინააღმდეგობას, პირიქით…

ისევ მაკჩესკის სიტყვებს დავუბრუნდეთ:

„ნეოლიბერალიზმი საუკეთესოდ მოქმედებს  ფორმალური ელექტორატული დემოკრატიის პირობებში, მითუმეტეს ისეთ პირობებში, რომელშიც მოსახლეობას არ მიეწოდება ობიექტური ინფორმაცია და მას არ აქვს საზოგადოებრივ პოლიტიკურ მსჯელობებში მონაწილეობის მიღების საშუალება, რაც არ აძლევს მას საშუალებას იყოს სრულყოფილი გადაწყვეტილების მიმღები პირი სახელმწიფოებრივი პოლიტიკის სფეროში“

ასე, რომ როდესაც პოლიტიკური ლიდერები აკეთებენ განცხადებას რაიმე საკითხის შესახებ რეფერენდუმის ჩატარების თაობაზე, წინასწარ შეიძლება განვსაზღვროთ მისი შედეგები იშვიათი გამონაკლისების გარდა.