ძაღლები ყეფენ, დისკუსიები კი მარქსის პიროვნების და მისი მეცნიერების გარშემო დღითიდღე ახალ მასშტაბს იძენს. მას აქტუალობა არასდროს არ დაუკარგავს, უბრალოდ საქართველოში საბჭოთა კავშირის ნგრევის და ლიბერალური ელიტების ჩამოყალიბების პროცესში მარქსის და მარქსიზმის ხელოვნური დისკრედიტაცია მოხდა, მაგრამ ეკონომიკური უთანასწორობის მატებასთან, მასობრივი გაღარიბების ზრდასთან, კაპიტალიზმის ციკლურ კრიზისებთან ერთად მისი პოლიტეკონომიური სწავლების მიმართ ინტერესი გეომეტრიული პროგრესიით იზრდება ახალგაზრდა თაობის წარმომადგენლებს შორის მთელი მსოფლიოს მასშტაბით. მისი მაგნუს ოპუსი ”კაპიტალი” და ”კომუნისტური პარტიის მანიფესტი” ერთ-ერთი ყველა კითხვადი ნაშრომებია, ხოლო თვითონ მარქსი BBC-ის მიერ ჩატარებული ონლაინ გამოკითხვის თანახმად ათასწლეულის მოაზროვნედ დასახელდა.

საინტერესო იქნება კარლ მარქსის და მისი ნაშრომების წვლილის შეფასება კაცობრიობის განვითარების პროცესში, ასე რომ მაქსიმალურად მარტივი და გასაგებით ენით მკითხველს ვთავაზობთ გერმანელი ფილოსოფოსის, ეკონომისტის, რევოლუციონერის და აქტივისტის ფასდაუდებელ ზეგავლენას, რამაც თითქმის თითოეული ჩვენგანის ყოველდღიური ცხოვრება გააუმჯობესა.

დღესდღეობით ნათელია, რომ მარქსი პროგრესული რევოლუციონერია და მან ბევრი მოვლენის წინასწარმეტყველება მეტისმეტი სიზუსტით შეძლო, კერძოდ: ის, რომ ძალიან მდიდარი ადამიანების მცირე ჯგუფი მსოფლიო ეკონომიკის მართვის სადავეებთან იქნებოდა, ის რომ კაპიტალიზმი არამდგრადი სისტემაა და ყველას სიკვდილამდე აშინებს თავისი დამანგრეველი ფინანსური კრიზისებით.

მარქსის მემკვიდრეობა კარგად შეიგრძნობა XXI საუკუნეშიც. ადამიანური განვითარების რა ტენდენციები განსაზღვრა წინასწარ ცნობილმა გერმანელმა ფილოსოფოსმა და რაში გამოიხატა მისი რევოლუციურობა?

1. მას სურდა, რომ ბავშვებს სკოლაში ევლოთ და განათლება მიეღოთ მუშაობის მაგივრად

დღევანდელი გადმოსახედიდან ეს ცხადზე ცხადი გვგონია, მაგრამ თავის დროზე ბავშვების შრომის ექსპლუატაცია კაპიტალისტური სამყაროს ნორმა იყო. 1848 წელს კარლ მარქსმა ფრიდრიხ ენგელსთან თანაავტორობით გამოსცა ცნობილი ”კომუნისტური პარტიის მანიფესტი”.

ჩვენს დროშიც კი, როგორც შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის სტატისტიკა გვიჩვენებს, რომ ყოველ მეათე ბავშვს მუშაობა უწევს. (2016 წლის მონაცემები)

ბავშვების უმრავლესობამ ქარხნებიდან სკოლებში, რომ გადაინაცვლა მეტწილად სწორედ მარქსის დამსახურებაა. ლინდა უეჰი, რომელიც ავტორია წიგნისა ”ცნობილი ეკონომისტები: როგორ შეიძლება მათი იდეები დაგვეხმაროს დღეს’‘ აღნიშნავს, რომ:

”[კომუნისტური პარტიის მანიფესტის] 10 პუნქტიდან ერთ-ერთი ბავშვების უფასო განათლება და ფაბრიკა-ქარხნებში საბავშვო შრომის გაუქმება იყო.”

მარქსი და ენგელსი არ იყვნენ პირველები, ვინც ბავშვების უფლებებისთვის დაიწყეს ბრძოლა, თუმცა მარქსისტულმა მოძრაობებმა მთელი მსოფლიოს მასშტაბით ძალიან დიდი როლი ითამაშეს ბავშვების გათავისუფლების საქმეში.

2. მას სურდა, რომ ჩვენ თავისუფალი დრო გვქონოდა და ჩვენვე გადაგვეწყვიტა, როგორ გამოვიყენებთ მას

მოგწონთ თუ არა იდეა არ იმუშავოთ 24 საათიის განმავლობაში კვირაში 7 დღე? ან სასადილო შესვენებაზე რას იტყოდით? გსურთ თუ არა სიბერეში პენსიის მიღება?

თუ თქვენ ერთ-ერთ კითხვაზე მაინც გაეცით დადებით პასუხი, მაშინ მადლობა კარლ მარქსს უნდა გადაუხადოთ.

პროფესორი მაიკ სევეჯი ლონდონის ეკონომიკის სკოლიდან აღნიშნავს: ”როდესაც თქვენ გაიძულებენ მუშაობას ბევრი საათის განმავლობაში, მაშინ თქვენ აღარ გაქვთ საკუთარი დრო. თქვენ აღარ ხართ საკუთარი სიცოცხლის განმკარგავი.”

მარქსი წერდა, რომ კაპიტალისტურ საზოგადოებაში უამრავი ადამიანი იძულებულია გაყიდოს ერთადერთი, რაც მათ გააჩნიათ – საკუთარი შრომა (სამუშაო ძალა) ფულის სანაცვლოდ.

მარქსის თანახმად, ეს არასრულფასოვანი გაცვლაა, რასაც მივყავართ ექსპლუატაციამდე და გაუცხოების გრძნობასთან: ადამიანი თავს ისე გრძნობს, თითქოს მან დაკარგა კავშირი საბაზისო ადამიანურ ფასეულობებთან.

მარქსი განიცდიდა მშრომელების ბედს: მას სურდა, რომ ჩვენ დამოუკიდებლები ვყოფილიყავით, შემოქმედებითები, ჩვენ რომ ვყოფილიყავით ჩვენი პირადი დროის ბატონ-პატრონი.

”მთლიანობაში მარქსი იმ აზრს ანვითარებს, რომ სამსახურმა არ უნდა განსაზღვროს ჩვენი ცხოვრება. ის გულისხმობდა ცხოვრებას, სადაც ჩვენ გვაქვს დამოუკიდებლობის ნაწილი, სადაც ჩვენ თვითონ ვწყვეტთ, როგორ ვიცხოვროთ. დღეს მსგავსი ცხოვრების სტილი იდეალადაა მიჩნეული, რისკენ უამრავი ადამიანი მიილტვის” – აღნიშნავს სევიჯი.

”მარქსს აქვს ცნობილი ციტატა, სადაც ის ამბობს, რომ ჩვენ შეგვიძლია დილაობით ნადირობა, შუადღეს – თევზაობა, საღამოს – პირუტყვის გამწყემსვა, ხოლო ვახშმის შემდეგ კრიტიკითაც შეიძლება დავკავდეთ. მას სჯეროდა თავისუფლების, ემანსიპაციის და გაუცხოებასთან ბრძოლის აუცილებლობის” – ამბობს მეცნიერი.

3. მას სურდა, რომ ჩვენ მუშაობისგან სიამოვნება მიგვეღო

ჩვენი მუშაობა შეიძლება სიხარულის წყაროდ იქცეს, თუ ადამიანი დაინახავს ”საკუთარ თავს იმ ობიექტებში, რასაც ის ქმნის”.

მუშაობამ შეიძლება მოგვცეს საშუალება ვიყოთ კრეატიულები და დაგვანახოს საუკეთესო, რისი შემძლეც ვართ: იქნება ეს ჩვენი ადამიანური თვისებები, ჭკუა ან უნარები.

ეს თანამედროვეობის რომელიმე მოტივაციის გურუს, ჯორდან პეტერსონის, ან სილიკონის ველის მეწარმის სიტყვები კი არაა, არამედ XIX საუკუნის შუახანში მოღვაწე მეცნიერისა, რომელიც დროს უსწრებდა. თავის ერთ-ერთ ადრეულ ნაშრომში, 1844 წლის ”ეკონომიკურ-ფილოსოფიურ ხელნაწერებში” მარქსი წარმოგვიდგება, როგორც ერთ-ერთი პირველი მოაზროვნე, რომელმაც სამუშაოსგან კმაყოფილების გრძნობა და კეთილდღეობა დააკავშირა.

ის აღნიშნავს, რომ თუ ჩვენ ბევრ დროს ვხარჯავთ სამსახურში, მაშინ მისგან რაიმე სიხარულს უნდა ვიღებდეთ სანაცვლოდ. საკუთარი შრომის ნაყოფის გამო სიამაყის გრძნობის დაუფლება აუციელებელია ბედნიერებისთვის – მიიჩნევდა გერმანელი ფილოსოფოსი.

მარქსი იკვლევდა, თუ როგორ მოახერხა კაპიტალიზმმა სიხარბის დევნაში, წარმოების და მოგების ზრდის კვალდაკვალ, სამუშაო პროცესის სპეციალიზება. მაგალითად თუ თქვენ ჭანჭიკების ჭრილებს ამზადებთ მუდმივად, დღეში რამდენიმე ათას ცალს, თქვენთვის შეიძლება არც თუ ისე მარტივი იყოს მუშაობისგან სიამოვნების მიღება.

4. მას სურდა, რომ ხალხი ცვლილებებისკენ მიისწრაფოდეს

თუ თქვენს სოციუმში რაღაც ისე არ მიდის, თუ თქვენ არასამართლიანობის და უთანასწორობის განცდა გაქვთ, თქვენ ხმას იმაღლებთ და ცვლილებებისთვის იწყებთ ბრძოლას. თუმცა XIX საუკუნის ბრიტანეთში ახალი კაპიტალისტური საზოგადოება დაუძლურებულ მუშას შეიძლება ერთადერთ და ურყევ მონოლითად მოჩვენებოდა. მაგრამ კარლ მარქს სჯეროდა ცვლილებების და სხვებსაც მოუწოდებდა ამისკენ. ეს კარგად ჩანს მის ერთ-ერთ ადრეულ ნამუშევარში ”თეზისები ფოიერბახის შესახებ”, სადაც ავტორი ამბობს:

“ფილოსოფოები სხვადასხვა მეთოდებით ცდილობდნენ სამყაროს ახსნას, მაგრამ საქმე იმაში მდგომარეობს, რომ ის შეიცვალოს!”

სწორედ ეს ციტატაა დატანებული მარქსის საფლავის ქვაზე ლონდონში

მარქსის იდეებით შთაგონებული ხალხის საპროტესტო გამოსვლებმა სხვადასხვა ქვეყნებში უამრავი სასარგებლო სოციალური ცვლილება მოიტანა – რასობრივი დისკრიმინაციის წინააღმდეგ კანონების მიღება, კლასობრივ უთანასწორობასთან ბრძოლის გაფართოება, მუშათა კლასის სოციალური საკითხების დაყენება დღის წესრიგში და ა.შ

ლონდონში მარქსიზმის ფესტივალის ერთ-ერთი ორგანიზატორი ლუის ლინსენი ამბობს: ”საზოგადოების შესაცვლელად რევოლუციაა საჭირო; ჩვენ პროტესტებს ვაწყობთ საზოგადეობის გაუმჯობესებისთვის. სწორედ ამ გზით მიაღწიეს წარმატებას ჩვეულებრივმა ადამიანებმა ჯანმრთელობის დაცვის და 8 საათიანი სამუშაო დღის შემოღების მხრივ”

მარქსს ხშირად ფილოსოფოსს ეძახიან, მაგრამ ლუის ნილსენი ამ განსაზღვრებასთან არაა თანახმა. ”მიჩნეულია, რომ მარქსი ფილოსოფოსობდა და სხვადასხვა თეორიებს იგონებდა. მაგრამ თქვენ თუ გადახედავთ მის საქმიანობას, მაშინ დაინახავთ, რომ ის ასევე იყო აქტივისტი: მან დააარსა პირველი ინტერნაციონალი, ღარიბი მუშების დასახმარებელ ბევრ კამპანიაში მონაწილეობდა, რომლებიც გაფიცვებზე საკუთარი უფლებებისთვის გამოდიოდნენ და ა.შ ” – აღნიშნავს ნილსენი.

”მისი ლოზუნგი ”პროლეტარებო ყველა ქვეყნისა შეერთდით!” – ნამდვილი მოწოდებაა იარაღის ასასხმელად. მარქსის მემკვიდრეობა იმაში მდგომარეობს, რომ ჩვენ გაგვაჩნია უკეთესი მომავლისთვის ბრძოლის ტრადიცია. ის მარქსის თეორიას ეფუძნება, თუნდაც დემონსტრანტები საკუთარ თავს მარქსისტებს არ უწოდებდნენ” – დასძენს ნილსენი.

ძნელია ლინსენს არ დაეთანხმო. როგორ მოიპოვეს ქალებმა ხმის მიცემის უფლება? მმართველმა ელიტებმა კი არ გადაწყვიტეს ერთ მშვენიერ დღეს ქალებისთვის ეს უფლება მიენიჭებინათ, არამედ ქალებმა საკუთარი ბრძოლით და ორგანიზებული პროტესტით შეძლეს ამის მიღწევა. როგორ მოიპოვა კაცობრიობამ შაბათ-კვირას დასვენების უფლება? პროფკავშირებმა გაფიცვების და მასობრივი დემონსტრაციების ორგანიზება დაიწყეს. ამგვარი ბრძოლით მიაღწია კაცობრიობამ თითქმის ყველა მნიშვნელოვან სოციალურ პროგრესს.

როგორც ისტორიამ გვიჩვენა მარქსის ბრძოლა სოციალური რეფორმების ლოკომოტივითაა და ეს მრავალჯერ დადასტურდა. 1943 წელს ბრიტანელმა კონსარვატიულმა პოლიტიკოსმა, კვინტინ ჰოგმა თქვა: ”ჩვენ მათ უნდა დავთანხმდეთ რეფორმებზე, წინააღმდეგ შემთხვევაში რევოლუციას მივიღებთ”

5. ის გვაფრთხილებდა სახელმწიფოს და მსხვილი ბიზნესის დაახლოებაზე და მასმედიისთვის თვალყურის მიდევნებას მოუწოდებდა

რას ფიქრობთ სახელმწიფოების და მსხვილი კორპორაციების მჭიდრო კავშირზე? მოგწონთ თუ არა Facebook-ის, Google-ის და სხვა კომპანიების მიერ მომხმარებლების პირადი ინფორმაციით ვაჭრობა და მანიპულირება?

მარქსმა და ენგელსმა ეს ჯერ კიდევ XIX საუკუნეში იწინასწარმეტყველეს. რა თქმა უნდა იმ დროისთვის ჯერ არ არსებობდა სოციალური ქსელები, მაგრამ როგორც ბუენოს-აირესის კრიმინილოგიის პროფესორი, ვალერია ვეგ ვაისი იტყობინება, ისინი იყვნენ პირველები, ვინც მსგავსი საფრთხე გაანალიზეს.

”ისინი დეტალურად იკვლევდნენ იმ კავშირებს, რაც იმ დროს არსებობდა მთავრობებს, ბანკებს, ბიზნესს და კოლონიალური სისტემის მთავარ მოთამაშეებს შორის. ასე მათ XV საუკუნემდეც კი ჩააღწიეს.” – ამბობს ვეგ ვაისი.

”მარქსის და ენგელსის ანალიზის თანახმად თუ პრაქტიკა მოწმობს სახელმწიფოს და ბიზნესის თანაშმრომლობის ეფექტურობაზე, თუნდაც ეს მანკიერი პრაქტიკა იყოს, როგორც მონობის შეთხვევაში, მაშინ ეს უბიძგებს ამ კავშირის შემდგომ გაძლიერებას, როგორც მოხდა კოლონიების გაფართოების სახით.” – აღნიშნავს ვეგ ვაისი.

მარქსის გამჭრიახი და შორსმჭვრეტელი ხედვები პრესასთან მიმართებაში აქტუალურია XXI საუკუნეშიც. მარქსი კარგად ათვიცნობიერებდა პრესის მნიშვნელობას, როდესაც საქმე ეხებოდა საზოგადოებრივ აზრზე ზეგავლენას. დღეს ბევრი საუბრობს ყალბ ამბებზე, მედიასკანდალებზე, მსხვილი მედია საშუალებების მიკერძოებულობაზე, მაგრამ მარქსი უკვე მაშინ ხვდებოდა ამ საფრთხეებს. ის იკვლევდა სტატიებს, რომლებიც წამყვან გაზეთებში იბეჭდებოდა იმ დროს და შემდგომ დასკვნამდე მივიდა:

წვრილი დანაშაული და კრიმინალური შემთხვევები ღარიბების მონაწილეობით პრესაში საკმაოდ დიდ გამოხმაურებას პოულობდა, მაშინ როდესაც ”თეთრი საყელოების” (ინგლისური სლენგი white–collar, რომელიც გამოიყენება დაქირავებული პროფესიონალის ან განათლებული თანამშრომლის, საოფისე კლერკის აღსანიშნად) მიერ ჩადენილი დანაშაული და პოლიტიკური სკანდალები ან საერთოდ არ შუქდებოდა, ან ძალიან მცირე დოზით.

პრესა საზოგადოების მანიპულირების და დანაწევრების ინსტრუმენტი იყო და ეს ძალიან კარგად შეამჩნია გერმანელმა მოაზროვნემ. მარქსის ანალიზის თანახმად იმდროინდელი პრესა ირლანდიელებს ინგლისელებთან აპირისპირებდა და წერდა, რომ ირლანდიელები ინგლისელებს პარავენ სამუშაო ადგილებს. შავკანიანებს თეთრკანიანების წინააღმდეგ გესლავდნენ, მამაკაცებს ქალების წინააღმდეგ, იმიგრანტებს ადგილობრივი მაცხოვრებლების წინაააღმდეგ. გამოდიოდა რომ საზოგადოების ღარიბი ფენის წარმომადგენლები ერთმანეთთან დაპირისპირებაში იმყოფებოდნენ, ხოლო მდიდრები კი წყნარად ცხოვრებას აგრძელებდნენ.

და კიდევ ერთი საინტერესო მომენტი: მარქსიზმმა კაპიტალიზმს დაასწრო იმ გაგებით, რომ სანამ მსოფლიო კაპიტალიზმის შესახებ გაიგებდა, მან უკვე იცოდა მარქსიზმზე.

ლინდა უეჰის მტკიცებით, ტერმინი ”კაპიტალიზმი” ადამ სმიტის მიერ კი იქნა შემოღებული, რომელსაც დღევანდელი ლიბერალური ეკონომიკის მამად მიიჩნევენ, როდესაც ის ბაზირს ”უხილავ ხელზე” საუბრობდა, არამედ პირველად 1854 წელს გამოჩნდა უილიამ თეკერეის რომანში.

22.10.2020 | დავიდ ჰარვი | JACOBIN

მემარჯვენე პროპაგანდა ამტკიცებს, რომ სოციალიზმი ინდივიდუალური თავისუფლების მტერია. თუმცა, სიმართლე სწორედ რომ საპირისპიროა: სოციალისტები მუშაობენ ისეთი მატერიალური პირობების შესაქმნელად, რომ ყველას ნამდვილი თავისუფლება მიანიჭონ; გაათავისუფლონ კაპიტალიზმის მიერ მათ ცხოვრებაზე დაწესებული გადაუჭრელი შეზღუდვებისგან.

თავისუფლების თემა წამოიჭრა პერუში სიტყვის გამოსვლისას. სტუდენტებს ძალიან აინტერესებდათ შემდეგი შეკითხვა: „მოითხოვს თუ არა სოციალიზმი ინდივიდუალურ თავისუფლებებზე უარის თქმას?“

მემარჯვენეებმა შეძლეს თავისუფლების კონცეფციის მისაკუთრება და მისი სოციალისტების წინააღმდეგ კლასობრივ ბრძოლაში იარაღად გამოყენება. მათ განაცხადეს, რომ სოციალიზმის ან კომუნიზმის მიერ ადამიანის უყოყმანოდ სახელმწიფოსადმი დამორჩილება ყველა შესაძლო გზით უნდა იყოს თავიდან აცილებული.

მე ვუპასუხე, რომ ემანსიპაციაზე მიმართული სოციალისტური პროექტები ადამიანის ინდივიდუალურ თავისუფლებას ეყრდნობა; მეტიც, ინდივიდუალური თავისუფლებების მიღწევა არის ამ კუთხით უმნიშვნელოვანესი. თუმცა, ამისთვის საჭიროა ერთობლივი ძალისხმევით ისეთი საზოგადოების აშენება, რომელშიც თითოეულ ჩვენგანს საკუთარი პოტენციალის რეალიზებისთვის ექნება შესაბამისი უნარები და ცხოვრებისეული შესაძლებლობები.

მარქსი და თავისუფლება

მარქსს ამ თემასთან დაკავშირებით რამდენიმე საინტერესო მოსაზრება გააჩნდა. ერთ-ერთი ასეთი მოსაზრების თანახმად, „თავისუფლების რეალობა იწყება მაშინ, როდესაც გადალახულია საჭიროების რეალობა“. თავისუფლება არაფერს ნიშნავს, თუ შენ არ გაგაჩნია საკმარისი საჭმელი, არ გაქვს შენთვის ხელმისაწვდომი შესაბამისი ჯანდაცვა, არ ხარ სახლით, ტრანსპორტირებით და განათლებით უზრუნველყოფილი და ა.შ. სოციალიზმის როლი კი იმაშია, რომ უზრუნველყოს ეს საბაზისო საჭიროებანი, რომ ადამიანები თავისუფალნი იყვნენ გააკეთონ ის, რაც უნდათ.

სოციალისტური გადასვლის [რედ. socialist transition] სამყარო ეს არის რეალობა, რომელშიც ინდივიდუალური შესაძლებლობები და უნარები განთავისუფლდნენ პოლიტიკურ-სოციალური სურვილებისგან, საჭიროებისგან და სხვა შეზღუდვებისგან. მემარჯვენეების მიერ ინდივიდუალურ თავისუფლებაზე მოპოვებულ მონოპოლიაზე თანხმობის ნაცვლად, ჩვენ უნდა დავუბრუნოთ ეს კონცეფცია თვით სოციალიზმს.

მარქსმა იმაზეც მიუთითა, რომ თავისუფლებას ორი მხარე აქვს. მისი აზრით, მუშები კაპიტალისტურ საზოგადოებაში თავისებურად არიან თავისუფლები. მათ შეუძლიათ შრომის ბაზარზე შესთავაზონ საკუთარი უნარები ნებისმიერს. მეტიც, მათ შეუძლიათ თავისუფლად შეათანხმონ შრომის პირობები კონტრაქტში.

თუმცა, ამასთანავე, ისინი არ არიან თავისუფლები, რადგან არ გააჩნიათ კონტროლი ან წვდომა წარმოებაზე. შესაბამისად, ისინი იძულებულნი არიან ჩააბარონ საკუთარი სამუშაო ძალა კაპიტალისტებს, რომ იარსებონ.

სწორედ ეს არის მათი თავისებური თავისუფლება. მარქსისთვის კაპიტალიზმის ფარგლებში ეს წინააღმდეგობრივი მოცემულობა არის ცენტრალური. თავში, რომელიც ეძღვნება კაპიტალში სამუშაო დღეს ეძღვნება ის ამას შემდეგნაირად აღწერს: კაპიტალისტს შეუძლია თავისუფლად უთხრას მუშას: „მე მსურს შენი დაქირავება მინიმალურ ფასად მაქსიმალური სამუშაო საათების გამოსამუშავებლად და თან იმ პირობით, რომ გააკეთო ყველაფერი ისე, როგორც მე შენ ამას გეტყვი. ეს არის შენი დასაქმების შემთხვევაში ჩემი ძირითადი მოთხოვნა.“ ჩვენი ვიცით, კაპიტალისტს შეუძლია ასეთი შემოთავაზების გაკეთება საბაზრო საზოგადოებაში, რადგან ეს საბაზრო საზოგადოებაში მუშაობს მოთხოვნის დაკმაყოფილების პრინციპით.

მეორეს მხრივ, მუშას შეუძლია უთხრას, რომ „შენ არ გაგაჩნია უფლება დღეში 14 საათი მამუშავო. შენ არ გაქვს უფლება საკუთარი სურვილისამებრ მიმართო ჩემი შრომა ნებისმიერი მიმართულებით, განსაკუთრებით, თუ ამან შეიძლება შელახოს ჩემი ჯანმრთელობა და საფრთხე შეუქმნას ჩემს სიცოცხლეს, კეთილდღეობას. მე მზად ვარ გავწიო შესაბამისი შრომა შესაბამისი ანაზღაურების სანაცვლოდ.“

საბაზრო ეკონომიკის ბუნებიდან გამომდინარე, კაპიტალისტი და მუშაც მართლები არიან საკუთარ მოთხოვნებში. მარქსის მტკიცებით, ბაზარზე არსებული ურთიერთგაცვლის კანონის ფარგლებში [რედ. law of exchanges] ისინი თანაბრად მართალნი არიან. თანაბარი უფლებების დროს კი იმარჯვებს ძალა. კლასობრივი ბრძოლა კი წყვეტს ამ საკითხს კაპიტალისტს და მუშას შორის. შედეგი დამოკიდებულია იმ ძალთა გადანაწილებაზე, რომელიც არსებობს კაპიტალსა და მუშას შორის; ეს ურთიერთობები რაღაც მომენტში შეიძლება გახდეს ძალადობრივი და იძულებითი.

მედლის ორი მხარე

აუცილებელია, რომ ჩვენ შევხედოთ თავისუფლების კონცეფციას, როგორც ორი მხარის მქონე მედალს უფრო დეტალურად. ერთ-ერთი საუკეთესო ანალიზი ამ კუთხით მოცემულია კარლ პოლანის ნაშრომში. მის წიგნში ”დიდი ტრანსფორმაცია” [Great Transformation] პოლანი აღნიშნავს, რომ არის თავისუფლების კარგი და ცუდი ფორმები.

თავისუფლების ცუდ ფორმებს შორის ის აღნიშნავს ადამიანის უსასრულოდ ექსპლუატაციის შესაძლებლობას; თავისუფლება – მიიღო დიდი მოგება და არ შეიტანო შენი დადებითი წვლილი საზოგადოებრივ სამსახურში; თავისუფლება – არ დანერგო საზოგადოებრივი სარგებლისთვის თანამედროვე ტექნოლოგიები; თავისუფლება – მიიღო სარგებელი საზოგადოებრივი ან ბუნებრივი კატაკლიზმებისგან, რომელთა ნაწილი საიდუმლოდ არის დაგეგმილი კერძო სარგებლისთვის.

თუმცა, პოლანი აგრეთვე მიუთითებს საბაზრო ეკონომიკის იმ დადებით მხარეებზე, რომლებსაც ჩვენ ესოდენ ვაფასებთ. კერძოდ, მსჯელობის თავისუფლებას, სიტყვის თავისუფლებას, შეხვედრის თავისუფლებას, გაერთიანების თავისუფლებას, სამსახურის მოძიების თავისუფლებას.

მაგრამ ეს თავისუფლებები არის იმავე ეკონომიკის შედეგები, რომელიც ქმნის თავისუფლების ცუდ ფორმებს. დღეს პოლიტიკური ძალების მიერ თავისუფლების წარმოჩინების და ნეოლიბერალური აზროვნების დომინირების ფონზე, პოლანი საკმაოდ უცნაურად ხსნის თავისუფლების ამ ორმაგ სტანდარტს.

მისი აზრით: „საბაზრო ეკონომიკის მიღმა გასვლა“ – ანუ საბაზრო ეკონომიკაზე გადაბიჯება – „შეიძლება გახდეს აქამდე უხილავი თავისუფლების დასაწყისი“. ეს მტკიცება, რომ ნამდვილი თავისუფლება იწყება მაშინ, როდესაც ჩვენ წარსულში დავტოვებთ საბაზრო ეკონომიკას არის შორის მომგვრელი. ის აგრძელებს:

”შეიძლება მივაღწიოთ უფრო ფართო და ზოგად იურიდიულ და რეალურ თავისუფლებას, ვიდრე ოდესმე გაგვაჩნდა. რეგულაციებს და კონტროლს შეუძლიათ მიაღწიონ თავისუფლებას არა ერთეულებისთვის, არამედ ყველასთვის; თავისუფლება არა, როგორც პრივილეგირებულების დანამატი, რომელიც საწყისშივე მცდარია, არამედ როგორც განუყოფელი ნაწილი, რომელიც სცდება ვიწრო პოლიტიკურ ინტერესებს და უშუალოდ საზოგადოების ფუნდამენტშია ჩაბეჭდილი. შესაბამისად, უკვე არსებული თავისუფლებები და სამოქალაქო უფლებები დაემატება იმ უფლებებს, რომელსაც ინდუსტრიული საზოგადოება ქმნის ყველასთვის – თავისუფალი დრო და უსაფრთხოება. ასეთ საზოგადოებას აქვს უნარი იყოს სამართლიანი და თავისუფალი.”

თავისუფლება სამართლიანობის გარეშე

ჩემი აზრით, საზოგადოების იდეა, რომელიც ეყრდნობა სამართლიანობას და თავისუფლებას, სამართლიანობას და უფლებებს, იყო 1960-იანის და ე.წ. 68-წლის თაობის მოძრაობების პოლიტიკური დღის განაწესი. იყო ფართო მოთხოვნა სამართლიანობასა და თავისუფლებაზე: სახელმწიფოს მხრიდან იძულებისაგან თავისუფლებაზე, კორპორატიული კაპიტალის მხრიდან თავს მოხვეული იძულებისაგან თავისუფლებაზე, საბაზრო ეკონომიკის მიერ თავზე მოხვეული იძულებისაგან თავისუფლებაზე და აგრეთვე ადგილი ჰქონდა სოციალურ სამართლიანობაზე მძლავრ მოთხოვნას.

კაპიტალისტური პოლიტიკის პასუხი 1970-იან წლებში იყო საინტერესო. მან გადახედა არსებულ მოთხოვნებს და განაცხადა: „ჩვენ გაძლევთ თავისუფლებებს ზოგიერთი პირობით, თუმცა დაივიწყეთ სამართლიანობა“.

ეს თავისუფლებები იყო შეზღუდული. შინაარსობრივად ეს იყო საბაზრო საზოგადოებაზე არჩევანის გაკეთების უფლება. თავისუფლებაზე მოთხოვნაზე პასუხი იყო თავისუფალი საბაზრო ეკონომიკა და სახელმწიფო რეგულაციებისგან თავისუფლება, მაგრამ სამართლიანობის სრული დავიწყება. სამართლიანობა მიანდეს საბაზრო ეკონომიკის ფარგლებში არსებულ კონკურენციას, რომელიც თეორიულად ისეთი გამართული არის, რომ თითოეული ადამიანი მიიღებს სამართლიანობის საკუთარ წილს. თუმცა, სინამდვილეში მაღალფარდოვანი თავისუფლებების სახელით გამოთავისუფლდა ბევრი ცუდი თავისუფლება (მაგალითად, სხვების ექსპლუატაცია).

ზემოთ ხსენებული რეალობა მკაფიოდ იყო გააზრებული და ჩამოყალიბებული პოლანის მიერ. მან დაინახა ასეთ დაპირისპირებაში მორალური დაბრკოლება, რომელსაც უწოდა „ლიბერალური უტოპია“. ჩემი აზრით, ჩვენ ჯერ კიდევ ლიბერალური უტოპიის მიერ შექმნილ პრობლემებს ვებრძვით. ეს არის მედიასა და პოლიტიკური დებატებში გავრცელებული იდეოლოგია.

დემოკრატიული პარტიის ლიბერალური უტოპია არის ის, რაც რეალურად დგას ჭეშმარიტი თავისუფლების მიღწევის გზაზე. „დაგეგმარება და კონტროლი“ – წერდა პოლანი – „წარმოჩენილნი არიან, როგორც თავისუფლების მტრები და მუდმივ თავდასხმებს განიცდიან. თავისუფალი საწარმოები და კერძო საკუთრება კი თავისუფლების ფუნდამენტად არიან გამოცხადებულნი“. ეს მოსაზრებები არის განვითარებული ნეოლიბერალური იდეოლოგიის მიმდევრების მიერ.

ბაზრის მიღმა

ჩემთვის ეს ჩვენი დროის უმნიშვნელოვანესი საკითხია. ვაპირებთ თუ არა, რომ გავაღწიოთ საბაზრო ეკონომიკის მიერ დაწესებულ შეზღუდულ თავისუფლებებს და მოთხოვნა-მოწოდების ფორმატს, თუ ვაღიარებთ მარგარეტ ტეტჩერის მოსაზრებას, რომ სხვა ალტერნატივა არარსებობს? ჩვენ ვართ სახელმწიფოს კონტროლისგან თავისუფალნი, თუმცა საბაზრო ეკონომიკის მონები. სხვა ალტერნატივა არ არსებობს, არ არსებობს ამის მიღმა მეტი თავისუფლება. ეს არის ის, რასაც მემარჯვენეები ქადაგებენ და ბევრმა დაიჯერა ეს მოსაზრება.

ეს არის ჩვენი დროის პარადოქსი: თავისუფლების სახელით, ჩვენ ავითვისეთ ლიბერალური უტიპიის იდეოლოგია, რომელიც სინამდვილეში ჭეშმარიტი თავისუფლების მიღწევის უფლებას არ გვაძლევს. მე არ მწამს თავისუფალი სამყაროსი, რომელშიც ადამიანმა, რომელსაც სურს განათლების მიღება, უზარმაზარი თანხები უნდა გადაიხადოს და სამომავლოდ მრავალწლიანი სტუდენტური ვალები დაიდოს.

ბრიტანეთში საცხოვრებლით დაკმაყოფილების უდიდესი ნაწილი 1960-იან წლებში საჯარო სექტორის ნაწილი იყო; ეს იყო სახლ-კარით დაკმაყოფილების სოციალური პროგრამა. ჩემს პატარაობაში, იგი წარმოადგენდა საბაზისო მოთხოვნის შესაბამისი სახსრების სანაცვლოდ დაკმაყოფილებას/უზრუნველყოფას. შემდეგ მოვიდა მარგარეტ ტეტჩერი, მოახდინა ყველაფრის პრივატიზაცია და განაცხადა: „თქვენ უფრო თავისუფალი იქნებით თუ გახდებით კერძო მესაკუთრეები; მეტიც, თქვენ შეძლებთ საკუთრების მქონე დემოკრატიის ნაწილი გახდეთ“.

ახლა კი, სახლ-კარით დაკმაყოფილების პროგრამის 60 %-ის ნაცვლად საჯარო სექტორში მხოლოდ 20 % თუ დარჩა, შეიძლება ნაკლებიც კი. სახლ-კარით დაკმაყოფილება გადაიქცა ვაჭრობის საგნად, ხოლო ვაჭრობა სპეკულაციების უფლებას იძლევა. საბოლოო ჯამში, სპეკულაციების შედეგად ჩვენ ვიღებთ გაძვირებულ ქონებას, რომლის შეძენა/მიწოდა შეზღუდული ხდება.

ჩვენ ვაშენებთ ქალაქებს, კარ-მიდამოებს, რომლებიც დიდ გასაქანს აძლევს მაღალი კლასის მქონე მოქალაქეებს და ამასთანავე სრულად უზღუდავს თავისუფლებას მოსახლეობის დანარჩენ ნაწილს. ეტყობა ამას გულისხმობდა მარქსი, როდესაც ამბობდა, რომ საჭიროების მდგომარეობა უნდა იყოს გადალახული, რომ ჭეშმარიტი თავისუფლება იყოს მიღწეული.

თავისუფლების განზომილება

სწორედ ასე ახდენს საბაზრო ეკონომიკა თავისუფლების შესაძლებლობების შეზღუდვას. და ამ კუთხით, სოციალისტურმა მიდგომებმა პოლანის მოსაზრებები უნდა გაიზიაროს. ანუ უნდა მოვახდინოთ თავისუფლებისადმი, საცხოვრებლის ხელმისაწვდომობის საკითხების კოლექტივიზაცია. ჩვენ უნდა გადავიტანოთ ეს საკითხი საბაზრო ეკონომიკის განზომილებიდან საჯარო სივრცის განზომილებაში. სახლ-კარით უზრუნველყოფა საჯარო სივრცის ნაწილი – ეს არის ჩვენი მოწოდება. ეს არის თანამედროვე სისტემაში სოციალიზმის ერთ-ერთი საბაზისო იდეა – გადავიტანოთ საკითხები საჯარო სივრცეში.

ხშირად ამბობენ, რომ სოციალიზმის მისაღწევად ჩვენ უნდა დავთმოთ ჩვენი ინდივიდუალიზმი, ჩვენ უნდა რამე დავთმოთ. შესაძლოა, ეს ნაწილობრივ სიმართლეა, მაგრამ, როგორც პოლანი ამტკიცებს, მეტი/უკეთესი თავისუფლების მიღწევა შეიძლება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ჩვენ გადავაბიჯებთ ინდივიდუალური საბაზრო ეკონომიკის მიერ მინიჭებულ თავისუფლებების სასტიკ რეალობას.

მარქსი ამტკიცებს, რომ ინდივიდუალური თავისუფლების განზომილების გაზრდა შეიძლება მაშინ, როდესაც საჭიროების განზომილება არის დაძლეული. სოციალისტური საზოგადოების დანიშნულება არ არის ყველაფრის კონტროლი, რაც კი ამავე საზოგადოებაში ხდება; რა თქმა უნდა, არა. სოციალისტური საზოგადოების დანიშნულება არის უზრუნველყოს თითოეული მოქალაქე უფასო საბაზისო საჭიროებით, რომ ადამიანებმა შეძლონ გააკეთონ ის, რაც უნდათ, მაშინ, როდესაც უნდათ.

თუ თქვენ ახლა დაუსვამთ ნებისმიერ ადამიანს შეკითხვას „რამდენი თავისუფალი დრო გაქვს?“, როგორც წესი, პასუხი იქნება „მე ფაქტიურად არ მაქვს რაიმე თავისუფალი დრო. ეს დრო მიდის ამაზე და იმაზე“. თუ ნამდვილი თავისუფლება ეს არის სამყარო, რომელშიც ჩვენ გვაქვს თავისუფალი დრო, რომ გავაკეთოთ ყველაფერი, რაც გვინდა – მაშინ  სოციალისტური ემანსიპაციური პროექტი სწორედ რომ ამას სთავაზობს. ეს არის ის, რისკენაც ჩვენ ყველანი უნდა მივისწრაფოდეთ.

ულოფ პალმე

1986 წლის 28 თებერვალს, პარასკევს, 23 საათსა და 21 წუთზე შვედეთის პრემიერ-მინისტრი ულოფ პალმე სტოკჰოლმის ქუჩაში მოკლეს. მისი მკვლელი დღემდე უცნობი და დაუსჯელია. (2020 წლის 10 ივნისს შვედეთის პროკურატურამ მკვლელის ვინაობა დაადგინა: ის სტიფ ენგსტრომი აღმოჩნდა, რომელიც უკვე გარდაცვლილი იყო ან მეორე ვერსიით – თავი მოიკლა) ყოველ წელს ამ დღეს შვედური გაზეთები და მედია საშუალებები ახალთახალ თეორიებს აცხობენ მისი მკვლელის ვინაობის შესახებ. თუმცა, მხოლოდ ერთეულნი თუ აქცევენ ყურადღებას ამ მოვლენის პოლიტიკურ მხარეს და ზეგავლენას.

ულოფ პალმეს შვედეთის პრემიერ-მინისტრის თანამდებობა ორჯერ ეკავა 1969-1976 წლებში და 1982 წლიდან 1986 წლის მკვლელობამდე. ამ პერიოდში იგი სათავეში ედგა სოციალურ-დემოკრატიულ პარტიას, რომელიც ერთგული რჩებოდა მსოფლიოს აღქმის მნიშვნელოვნად განსხვავებული ხედვის – კაპიტალიზმისადმი წინააღმდეგობა სახლში და იმპერიალიზმისადმი – ქვეყნის საზღვრებს მიღმა.

შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ პალმე მაინც უფრო ცნობილი იყო ბოლო საკითხის გამო. ტონი ბენის [ბრიტანელი პოლიტიკოსი და მწერალი, პარლამენტის წევრი] მსგავსად, ულოფ პალმეც წარმოშობით საზოგადოების შედარებით მაღალი ფენიდან იყო და გააჩნდა ზომიერი შეხედულებები, როდესაც 1950-იან წლებში პოლიტიკურ ველზე გამოჩნდა. პარადოქსულია, მაგრამ ზემოთ ხსენებული ბრიტანელივით, მანაც განიცადა რადიკალიზაცია 1960-იან წლებში დატრიალებული ანტიკოლონიალური და ანტისაომარი ჯანყისას. უკვე პრემიერ-მინისტრის თანამდებობაზე ყოფნისას პალმეს საერთაშორისო დღის განაწესი გამაოგნებელი იყო – იგი მხარს უჭერდა ვიეტნამში ვიეტ-კონგოელებს [სამხრეთ ვიეტნამის განთავისუფლების ეროვნული ფრონტი] ამერიკის შეერთებული შტატების წინააღმდეგ ბრძოლაში, მან ესპანეთში ციხეებში პოლიტიკური პატიმრების განადგურებისთვის ფრანკოს რეჟიმს „ღვთის მიერ დაწყევლილი მკვლელები“ უწოდა და ბოლოს 1975 წელს ეწვია კუბას, სადაც დაგმო ბატისტას მთავრობა და ღია მხარდაჭერა გამოუცხადა ადგილობრივ რევოლუციონერებს.

თუმცა, ზემოთხსენებული არ იყო პალმეს საერთაშორისო დღის განაწესის მწვერვალი. მისი ლიდერობით, შვედეთი არა მხოლოდ მხარს უჭერდა, არამედ აფინანსებდა კიდევაც ელ-სალვადორს, მათ შორის მის განმათავისუფლებელ მოძრაობას [ინგ. FMLN], და სანდინისტების ეროვნულ-განმათავისუფლებელი ფრონტის [ინგ. FSLN] ნიკარაგუაში ბრძოლას აშშ-ს მიერ მხარდაჭერილი მემარჯვენე შეხედულებების მქონე ე.წ. სამხედრო კონტრას წინააღმდეგ. მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ მან აგრეთვე მხარი დაუჭირა სამხრეთ აფრიკაში აფრიკის ეროვნული კონგრესისთვის [რედ. ინგ African National Congress] შესაბამისი დაფინანსების გამოყოფას. ის გახლდათ აპარტეიდის ერთ-ერთი ყველაზე დიდი ღია კრიტიკოსი და მოწინააღმდეგე. შვედეთის პრემიერ-მინისტრის მკვლელობის შემდეგ, აფრიკის ეროვნული კონგრესის პრეზიდენტმა ოლივერ რეჯინალდ ტამბომ მას საკუთარ მოგონებებში მიუძღვნა ბრწყინვალე ესე:

”ოლოფ პალმემ დაამტკიცა, ჩვენ მართლები ვიყავით, როდესაც გვჯეროდა, რომ წამყვანი დასავლელი პოლიტიკოსები და სახელმწიფო მოღვაწეები სამხრეთ აფრიკაში ღარიბი, დევნილი, გამოყენებული და განადგურებული მოსახლეობის გვერდით დასადგომად გადალახავდნენ ყველა რეალურად არსებულ და გამოგონილ შეზღუდვებს. მისი სიკვდილის შემდეგ იმედის ნაპერწკალი ჩაქრა. ჩვენი რეგიონის, კონტინენტის და სამყაროს თანამედროვე და მომავალი თაობებიც ყოველთვის შეაქებენ ულოფ პალმეს, როგორც ადამიანს, რომელიც წარმოადგენდა დიდ თავის ტკივილს იმ რეაქციული ძალებისთვის, რომლებიც წარმოადგენდნენ საშინელ და დამათრგუნებელ ძველ წესრიგს.”

პალმე და ე.წ. შვედური მოდელი

თუმცა, არც ის უნდა დაგვავიწყდეს, რომ პალმე წინააღმდეგობაში მოდიოდა სახლშიც არსებულ გამჯდარ ინტერესებთან – იგი შვედური სოციალურ-დემოკრატიული ღირებულებების საუკეთესო ტრადიციებისადმი ერთგული იყო. მისი თანამდებობაზე ყოფნისას, მან გამოავლინა ერთგულება კეთილდღეობის სახელმწიფოს პრინციპებისადმი; კერძოდ, იგი იცავდა ეკონომიკას იმით, რომ სადღაც სამუშაო ძალის 70-80% გაერთიანებული იყო პროფკავშირებში და სახელმწიფო ფლობდა ეკონომიკის ძირითად ნაწილს; საბოლოო ჯამში, უზრუნველყოფილი იყო თითოეული მოქალაქისთვის საბაზისო მოთხოვნილებების და საჭიროებების ხელმისაწვდომობა.

ულოფ პალმეს წინამორბედი, ტაგე ერლანდერი, რომელიც 23 წლის განმავლობაში შეუსვენებლად ქვეყნის პრემიერ-მინისტრის თანამდებობას იკავებდა, შეხედულებების და მიუხედავად იყო მშვიდი და საზრიანი ადამიანი; მეტიც, ორთოდოქსი მარქსისტი და ჭეშმარიტი სოციალისტი. 1974 წელს მას ჰკითხეს თუ რა იყო თუ რა მომავალი ელოდა და იდეა იდგა ნაციონალიზაციისა და წარმოების კონტროლის მიღმა. მან უპასუხა, რომ „გადასახადების გზით კაპიტალისტური ეკონომიკიდან წარმოების სადღაც 50% იქნა ამოღებული. თუ ჩვენ შევძლებთ ამ წილის 60-70-80% გაზრდას, მაშინ ჩვენი კეთილდღეობის სახელმწიფო დაემსგავსება სოციალიზმის რაღაც ფორმას.“

სწორედ რომ ამ სახის ეკონომიკას აშენებდნენ მემარცხენეები. 1932 წელს შვედეთის სოციალურ-დემოკრატიულმა მოძრაობამ ე.წ. დიდი დეპრესიის ფონზე გაიმარჯვა არჩევნებში იმ დაპირებით, რომ ხელმისაწვდომს გახდიდა სრულ დასაქმებას და შესთავაზებდა მოსახლეობას ახალ ეკონომიკურ პოლიტიკას. ერნსტ ვიგფორსი, რომელიც შემდეგში ფინანსთა მინისტრი გახდა, თავს დაესხა მემარჯვენე მეტოქეებს რიტორიკული შეკითხვით „გაგვაჩნია მუშაობის უფლება თუ არა?“; მეტიც, განაცხადა, რომ თავისუფალი ბაზრის პრინციპის (ინგ. laissez-faire – გულისხმობს სახელმწიფოს მხრიდან ეკონომიკურ საკითხებში მინიმალურ და/ან სრულად ჩაურევლობას, რასაც დღეს საბაზრო ეკონომიკას უწოდებენ) მიმდევრები აკნინებდნენ ქვეყნის განვითარებას იმით, რომ თვისობრივად ქადაგებდნენ მუშებისთვის უმუშევრობას და სიღარიბეს.

1932 წლიდან 1990 წლებამდე სოციალ-დემოკრატებისთვის სრული დასაქმება იყო ყველაზე მნიშვნელოვანი მიზანი, ეკონომიკური პოლიტიკის ფუნდამენტი. ცნობისთვის, უმუშევრობის დონე არასდროს ასულა 2-3% -ზე მაღლა ამ პერიოდში. კეთილდღეობის სახელმწიფოს გაფართოება იყო სტრატეგია, რომლის საშუალებითაც მიიღწეოდა სოციალიზმი; ამ მიდგომაში, სახელმწიფო სექტორის მიზანი იყო კაპიტალისტური წარმოების სისტემიდან გამოსვლა ისე, რომ გაგრძელებულიყო მოგებაზე ორიენტირებული პრინციპის შენარჩუნება.

ამ პოლიტიკურ თაობას, რომელმაც შექმნა რეფორმისტული სტრატეგიები, გააჩნდა ერთი საერთო რამ: დემოკრატიულ-სოციალისტური შეხედულებებისადმი ღრმა ერთგულება. პალმე და მისი წინამორბედი პოლიტიკოსები, რომლებმაც ჩამოაყალიბეს მსოფლიოში უძლიერესი სოციალურ-დემოკრატიული პარტია, იყვნენ რეფორმისტები, რადგან მათ სურდათ კაპიტალისტური საზოგადოების შეცვლა. ზრდადი რეფორმების მიღმა იდგა დემოკრატიული სოციალიზმის აღმშენებლობის იდეა; ამ იდეის მიღწევა კი შესაძლებელი იყო სოციალურ-დემოკრატიული ღირებულებების მეშვეობით, მათ შორის და განსაკუთრებით, სიმდიდრის თანაბარი გადანაწილებით, დემოკრატიული გადაწყვეტილების მიღების პროცესით და სიტყვის თავისუფლების დაცვით.

თუ პალმეს მკვლელობას ამ კუთხით მივუდგებით, ეს პოლიტიკურ მკვლელობად შეიძლება ჩავთვალოთ, რადგან გააჩნდა მნიშვნელოვანი პოლიტიკური ზეგავლენა. როდესაც მან სვევიოგენის ქუჩა გადაკვეთა სტოკჰოლმში,1986 წლის 28 თებერვლის 23:17-ზე, იგი იყო იმ პარტიის ლიდერი, რომელიც დაუპირისპირდა პრივატიზაციის იდეას კეთილდღეობის სისტემის ფარგლებში და 1985 წლის საპარლამენტო არჩევნებში გაიმარჯვა; მეტიც, შემოიტანა ე.წ. კერძო კომპანიებში შემოსავლის/მოგების მიმღების ფონდი [wage-earner funds – კერძო კომპანიის მოგების დაბეგვრა და მიღებული სახსრებით ამავე და/ან სხვა შვედური კომპანიების წილების შესყიდვა, რომ ორგანიზაცია ნელ-ნელა გადავიდეს კოლექტიურ მფლობელობაში ანუ სახელმწიფოს საკუთრებაში], ეწინააღმდეგებოდა ევროპული ეკონომიკურ თემში/გაერთიანებაში წევრობას [რედ. უწინ ინგ. the European Economic Community (EEC), დღეისთვის იგივე ევროკავშირი], ემხრობოდა საგარეო პოლიტიკაში ნეიტრალიტეტისა და მიუმხრობლობის პოლიტიკას; და ბოლოს, იპოვა გზა იმისთვის, რომ მომხდარიყო საჯარო სექტორის სუბსიდირების გზით ნახევარ ეკონომიკაზე განვრცობა, ანუ შემოღებულ იქნა მსოფლიოში ყველაზე მაღალი გადასახადები. ის სოციალ-დემოკრატია, რომელიც აღმოცენდა ულოფ პალმეს მკვლელობისთანავე შვედეთსა და მის მიღმა არანაირ კავშირში ზემოთხსენებულთან უკვე აღარ იყო.

პალმეს შემდეგ

1980 წელს შვედეთი სავარაუდოდ მსოფლიოს ისტორიაში ერთ-ერთი ყველაზე ეგალიტარული კაპიტალისტური სახელმწიფო იყო. პალმეს მმართველობისას წინა ათწლეულების მომხდარ ძვრებს ხელისუფლებამ უპასუხა ახალი სოციალურ-დემოკრატიული პოლიტიკით: საყოველთაო საბავშვო მზრუნველობით, პენსიონერებისა და მცირეწლოვანი ბავშვების მქონე მშობლების საცხოვრებელი ფართით უზრუნველყოფით, თითოეულ ბავშვზე შესაბამისი ფულადი ჯილდოს დაწესებით და საყოველთაო უფასო ჯანდაცვის ხელმისაწვდომობის გაუმჯობესებით, მათ შორის, აბორტის შემთხვევაში.

თუმცა, OECD-ის [ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაცია] თანახმად, დღეისთვის შვედეთი მდიდრებსა და ღარიბებს შორის უფსკრულის ზრდის კუთხით მოწინავე სახელმწიფოდ არის ჩათვლილი. სოციოლოგ გორან ტერბორნის წიგნის „კაპიტალიზმი, ძლევამოსილნი და ჩვენ დანარჩენნი“ (Capitalism, the Powerful and the Rest of Us)-ს თანახმად, კეთილდღეობის და სიმდიდრის გადანაწილების კუთხით შვედეთი მსოფლიოში ნაკლებად ეგალიტარულ სახელმწიფოთა სიაში შედის და უთანასწორდება ისეთ ქვეყნების, როგორიც არის ბრაზილია, სამხრეთ აფრიკა და ამერიკის შეერთებული შტატები.

1980-იან წლებში ეკონომიკიდან შემოსავლის დაბეგვრის პროცენტი გაიზარდა და აჭარბებდა 50%-ს. დღეისთვის, ეს არის 43%-ი ანუ სახეზეა 2000 წელთან შედარებით მთლიანი ეროვნული შემოსავლის 7%-იანი კლება; ანუ, საზოგადოებრივ სიკეთეებზე წელიწადში 240 მილიარდი შვედური კრონით (20 მლრდ ფუნტით) ნაკლები იხარჯება.

ათწლეულების განმავლობაში შვედეთის სოციალურ-დემოკრატიული პარტიის პოლიტიკა ეყრდნობოდა სრული დასაქმების ხედვას. 1990 წელს ეს მიდგომა შეიცვალა და მთავარი ყურადღება გამახვილდა დაბალ ინფლაციაზე. ეს ნაბიჯი იყო განპირობებული ქვეყნის ევროკავშირში გაწევრიანებით, მაგრამ ამასთანავე, ასეთი ხედვა ათწლეულების მანძილზე იყო მხარდაჭერილი და განვითარებული ადგილობრივი მემარჯვენეებისა და მათი ეკონომიკური მრჩევლების მიერ. აქცენტების ცვლილებისას, უმუშევრობის დონე არცერთხელ ჩამოვარდნილა 6-8%-ზე დაბლა; რიცხვი, რომელიც სამჯერ აღემატება აქამდე არსებულ მონაცემებს.

ბოლო წლებში ჩვენ აგრეთვე გავხდით შეუკავებელი ნეოლიბერალური რევოლუციის მოწმენი, რომელიც წახალისებული იყო კერძო საკუთრებაში მყოფი მოგებაზე ორიენტირებული და ამასთანავე საჯარო სახსრებით დაფინანსებული სკოლების აღმოცენებით; დაწესებულებების, რომლებსაც თავის დროზე მხარს უჭერდა მილტონ ფრიდმანი. ეს სწორედ ის სკოლებია, რომლებსაც ე.წ. ”ჩიკაგოს ბიჭები” იყენებდნენ პინოჩეტის დროინდელ ჩილეში თავისუფალი საბაზრო ეკონომიკის ჩამოსაყალიბებლად; თუმცა, იქაც კი, საბოლოო ჯამში, მოხდა მათი ჩამოშლა. დღეისთვის შვედეთში ყოველი მეხუთე ბავშვი დადის ასეთ კერძო სკოლაში, სადაც მათში აღრმავებენ უკვე გამოცხადებულ რასობრივ და კლასობრივ დაყოფას. უკვე რამდენიმე წელია, რაც ჯანდაცვის სისტემაში უსახსრობის გამო ბობოქრობს კრიზისი, რომელიც აგრეთვე გამყარებულია კერძო ჰოსპიტალური სექტორის აღმშენებლობის სფეროში არსებული ჩავარდნებით.

2018 წლის შემდეგ, შვედეთის სოციალურ-დემოკრატიული პარტია, რომელიც ბოლო ერთი საუკუნის განმავლობაში ერთ-ერთი ყველაზე დიდი პოლიტიკური გაერთიანება იყო, იძულებული გახდა დაედო ზავი ცენტრისტულ პარტიებთან; შესაბამისად, დასთანხმდა ნეოლიბერალურ პროგრამის ისეთ საკითხებს, როგორიც არის მაღალი შემოსავლის მქონე მოქალაქეებისთვის გადასახადის შემცირება, დასაქმების ცენტრების პრივატიზაცია და გასაქირავებლად გამზადებული უძრავი ქონების სფეროში რეგულაციების მოხსნა.

სოციოლოგიური გამოკითხვების თანახმად, ზავის დადების შემდეგ სოციალ-დემოკრატების რეიტინგის დონე ამომრჩევლებში მერყეობს 22-23%-ის ფარგლებში, რაც იმაზე ნაკლებია, ვიდრე მხარდაჭერა, რომელიც გააჩნია ქვეყნის ყველაზე დიდ მემარჯვენე-ექსტრემისტულ პარტიას – ”შვედ დემოკრატებს”.

პოლიტიკურად სწორ სიტყვებს თუ შევარჩევთ, რაღაც დაემართა ულოფ პალმეს პარტიასა და მის ქვეყანას. მისი მკვლელობიდან 34-ე წლისთავზე სოციალ-დემოკრატია იმყოფება ეგზისტენციალურ საფრთხეში. ზემოთ მოყვანილმა პარადიგმის ცვლილებამ განაპირობა ათწლეულების მანძილზე უკუსვლა და ამას ჯერ-ჯერობით ბოლო არ უჩანს.

მემკვიდრეობა

მისი ხსოვნის დღეებში თქვენ შეიძლება გაიგონოთ სოციალ-დემოკრატი პოლიტიკოსების მხრიდან სინანულის სიტყვები იმის შესახებ, თუ როგორ გაფერმკრთალდა და დაიკარგა პალმეს პოლიტიკური მიღწევები. თუმცა, დღევანდელმა პარტიამ თვისებრივად გაანადგურა ყველაფერი, რისთვისაც ის იბრძოდა. ასეთ სიცარიელეში, პალმე სწრაფად გახდა უბრალოდ ისტორიის ნაწილი.

ულოფ პალმე არ იყო მესია. ბევრი პოლიტიკოსის მსგავსად მასაც ჩაუდენია შეცდომები. მისი იდეები ხშირად თანხვედრაში არ მოდიოდნენ ცივი ომის დასრულების რეალობასთან და იმ მოცემულობასთან, რომ ახალ ერაში კაპიტალი აღარ ექვემდებარებოდა ერ-სახელწმიფოებს. თუმცა, პალმეს მკვლელობას გლობალური დატვირთვა გააჩნდა – დასრულდა რადიკალური, რეფორმისტული სოციალ-დემოკრატია, რომელსაც ჰქონდა კაპიტალისტური სისტემის მიღმა არსებული მსოფლიოს ხედვა და ახსოვდა საუკუნეების განმავლობაში იმპერიალიზმის მიერ ჩადენილი დანაშაული. პალმეს სიკვდილმა აგრეთვე მოკლა ეს პოლიტიკა.

გარდაცვლილი პოლიტიკოსის მემკვიდრეობა არ იქნა ჩანაცვლებული ახალი სოციალ-დემოკრატიული იდეებით; პირიქით, მოხდა ევროპის ცენტრისტულ-მემარცხენე პარტიების მიერ ნეოლიბერალიზმისადმი, მისი ეკონომიკური პოლიტიკისადმი მისადაგება. 1986 წლის შემდეგ სოციალ-დემოკრატიამ ვერანაირი საზოგადოებაზე ორიენტირებული მნიშვნელოვანი პოლიტიკური რეფორმა ვერ შვა; ნებისმიერ შემთხვევაში არა ისეთი, რომელიც კითხვის ქვეშ დააყენებდა ბიზნესს ელიტების მხრიდან წარმოების პროცესზე არსებულ მარწუხებს. ე.წ. კერძო კომპანიებში შემოსავლის/მოგების მიმღების ფონდი, რომელიც დაარსდა 1982 წელს გაუქმებულ იქნა 1991-94 წლებში მემარჯვენე მთავრობის მიერ ზედმეტი ხმაურის გარეშე.

პალმეს მოშორების შემდეგ სოციალ-დემოკრატიის მძლავრმა და კარგად ორგანიზებულმა მეტოქეებმა უფრო დამჯერი და თანამშრომლობაზე ორიენტირებული ოპონენტები გაიჩინეს. სოციალ-დემოკრატია, როგორც მდგრადი პოლიტიკური ხედვა ჩამოიშალა. დღეისთვის იგი ჩამოშორდა საუკუნის განმავლობაში დამოუკიდებელ მოაზროვნეების ინტელექტუალურ მემკვიდრეობას; განსაკუთრებით კი პარტიის ერთ-ერთი დამფუძნებელი მამის აქსელ დანიელსონის (ინგ. Axel Danielson) ხედვას, რომ მათ „უნდა გაევლოთ ხაზი საკუთარ თავსა და სხვებს შორის.“ დღეისთვის სოციალ-დემოკრატები წარმოადგენენ მორიგ, რიგით ჯგროს.

პარტიის ოფიციალური ხაზის თანახმად, პალმეს მკვლელობის მიზეზი იყო პიროვნული ზიზღი. თუმცა, ამ ზიზღის წარმოშობის შესწავლა არის საჭირო. უდავოა, რომ პიროვნული თვისებებით პალმე მართლაც, რომ გამომწვევი იყო, განსაკუთრებით მეტოქეებთან კამათისას. მაგრამ, საბოლოო ჯამში, სწორედ რომ მისი პოლიტიკური გზავნილი იდგა პიროვნული მიუღებლობისა და ზიზღის მიღმა. პალმე გახდა სამიზნე იმ ადამიანებისთვის, რომლებსაც ძალიან არ მოსწონდათ ის, თუ რის მიღწევა შეეძლო გადასახადების გაზრდის და დემოკრატიის გზით დაპირისპირებაზე ორიენტირებულ, აგრესიულ, თამამ და თავდაჯერებულ მშრომელთა მოძრაობას.

მსგავსი პოლიტიკის გარეშე ზიზღს ადგილი ვერ ექნებოდა. პალმესადმი მიუღებლობა არ იყო ერთ პროვოკაციაზე ორიენტირებული მოკამათე პოლიტიკოსისადმი მიუღებლობა, რომელმაც საკუთარ შედარებით მაღალ წარმომავლობას უღალატა; ეს იყო ერთი დაგეგმილი მიზანმიმართული კამპანია ადამიანის წინააღმდეგ, რომლის პოლიტიკა ემუქრებოდა გამჯდარ ეკონომიკურ-პოლიტიკურ ინტერესებს.

ე.წ. შვედურმა მოდელმა იმედი მისცა მსოფლიოს მემარცხენეებს. ძლიერმა პროფკავშირებმა, დახვეწილმა კეთილდღეობის სახელმწიფომ და გენდერულმა თანასწორობამ შვედეთი სამაგალითო სახელმწიფოდ გადააქციეს. ამერიკის შეერთებულ შტატებში ბერნი სანდერსი ხშირად იშველიებს სწორედ რომ ე.წ. ნორდიკულ სახელმწიფოებში არსებულ კეთილდღეობის მოდელს, მათში არსებულ უფასო ჯანდაცვასა და საუნივერსიტეტო განათლებას, როგორც სამგზავრო რუკას.

სამწუხაროდ დღეს შვედეთის სოციალურ-დემოკრატიული პარტია საპირისპირო მიმართულებით მიდის. მისმა საერთაშორისო ოფიცერმა/წარმომადგენელმა, რომელმაც ახლახან მოინახულა ამერიკა, სანდერსს ზედმეტად „რადიკალი“ უწოდა. უკეთესია შეეკრა მილიარდერებს. დღეისთვის, პალმეს პოლიტიკური პარტიისთვის პიტ ბუტიგეგი [რედ. ამერიკელი დემოკრატი პოლიტიკოსი და სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურის მინისტრი/თავმჯდომარე] უფრო შთამაგონებელია. თუმცა, მილიონობით შვედი სოციალისტისთვის სწორედ რომ სანდერსი არის სამაგალითო პიროვნება და ხატი. მისი დებატებში გამოსვლები, დებატების წაქეზება და სიტყვით გამოსვლები აქტიურად ვრცელდება სოციალურ მედიაში, როგორც რიგითი, ასევე პოპულარული ადამიანების მიერ. მისი თამამი გამოსვლები ”დემოკრატიული სოციალიზმის’’ შესახებ დღემდე იპყრობს სოციალ-დემოკრატების გულებს; იპყრობს თითოეული იმ ადამიანის გულს, რომელიც ჯერ კიდევ ოცნებობს მსოფლიოს შეცვლაზე ორიენტირებულ პოლიტიკაზე.

28.02.2020 | დანიელ სუჰონენი | Tribune

კაცობრიობის ისტორიაში თითქმის ყველა ადამიანური ტრანსფორმაცია, რეფორმა და პროგრესული ცვლილება იქნებოდა ეს შაბათ-კვირის უქმე დღეებად გამოცხადება, 8 საათიანი სამუშაო დღე, ანაზღაურებადი დეკრეტული შვებულება თუ ანაზღაურებადი საზაფხული არდადეგები სოციალისტების ინიციატივების და უშუალო ბრძოლის პირდაპირი შედეგია.

მაშინ როდესაც მემარჯვენე ლიბერალები მოსახლეობის აბსოლუტური უმრავლესობის ექსპლუატაციით და ჩაგვრით იყვნენ დაკავებული, რათა მსხვილი კაპიტალის მფლობელების ინტერესები დაეცვათ, სოცილისტები ყოველთვის სამყაროს უკეთესი და უფრო ნათელი მომავლისთვის იბრძოდნენ.

დღეს ბევრისთვის ესოდენ სასიხარულო და სანატრელი საზაფხული არდადეგების არსებობაც სოციალისტების დამსახურებაა. მუშების საზაფხულო დასვენების სავალდებულო კანონი საფრანგეთის სოციალისტმა პრემიერ-მინსტრმა, ლეონ ბლუმმა 1936 წელს მიიღო. ამ საჭირო კანონს წინ უძღოდა მშრომელების მასობრივი გაფიცვები შრომის პირობების გაუმჯობესების მოთხვონით. ასე მაგალითად 1886 წლის 1 მაისს ჩიკაგოში დაწყებული მასობრივი პიკეტირების მონაწილეები 8 საათიან სამუშაო დღეს ითხოვნდნენ, რათა მშრომელებს მეტი დრო ჰქონოდათ პირადი ცხოვრებისთვის.

ლეონ ბლუმი იყო პირველი სოციალისტი და ებრალი საფრანგეთის ხელისუფლების სათავეში. ბლუმმა საზაფხულო არდადეგებთან ერთად მიიღო კანონი 40 საათიანი სამუშაო კვირის შესახებ, რამაც მნიშვნელოვნად გააუმჯობესა მშორმელთა მდგომარეობა.

1936 წლამდე საფრანგეთის ლაჟვარდოვან სანაპიროებზე დასვენება მხოლოდ რჩეულთა ხვედრი იყო, ამიტომაც ფრანგული არისტოკრატია და ბურჟუაზია შიშობდა იმის გამო, რომ პროლეტარიატი მათ საყვარელ სანაპიროებზე საკმაოდ დიდ ადგილს დაიკავდებდა და რესტორნებში დანა-ჩანგლის გამოყენებას ვერ შეძლებდა.

პირველად საფრანგეთში შემოღებული ანაზღაურებადი 2 კვირიანი საზაფხულო დასვენება მალე სხვა ქვეყნებშიც გავრცელდა და ხშირად სრულყოფილ იქნა ანაზღაურებადი დეკრეტით, ავადმყოფობის შემთხვევაში ანაზღაურებადი შვებულებით და ა.შ. მაგრამ მხოლოდ 2 კვირიანი დასვენების დაწესება არ იყო საკმარისი, საჭირო იყო მუშებისთვის მეტი თავისუფალი დროის მიცემა, მეტი სოციალიზაცია და საზოგადოების მეტი დემოკრატიზაცია, რასაც ასე ეწინააღმდეგებოდნენ მემარჯვენეები.

ფრანგი მუშები მიღწეულით არ დაკმაყოფილდნენ, აიშენეს საერთო საცხოვრებლები (ე.წ. ჰოსტელები, რისი ინტეგრირებაც მერე კაპიტალისტურმა სამყაროდ საკმაოდ წარმატებით მოახერხა), ბანაკები, სოციალური კლუბები, რამაც მათი ცხოვრება ხარისხობრივად შეცვალა.

მუშების უფლებები და ზოგად თავისუფალი დრო ყოველთვის პოლიტიკური ბრძოლის საგანი იყო. 1936 წელს საფრანგეთში საპარლამენტო არჩევნები ტარდებოდა, სადაც ”სახალხო ფროტნმა” გაიმარჯვა. ”სახალხო ფრონტი” მემარცხენე პოლიტიკურ ძალთა კოალიცია იყო, სადაც გაერთიანებულები იყვნენ საფრანგეთის კომუნისტური პარტია, რადიკალ-სოციალისტები და საფრანგეთის სოციალისტური პარტია. 1936 წლის 3 მაისის არჩევნებში აღნიშნულმა კოალიციამ ხმების 57% მიიღო და გაიმარჯვა. სწორედ ამ გამარჯვებამ მისცა მათ მეტი გამბედაობა ესედონ საჭირო რეფორმების გასატარებლად, ისინი წინასაარჩევნო პროგრამაში სამხედრო წარმოების ნაციონალიზაციას და პროფკავშირებისთვის მეტი თავისუფლების მინიჭებას ჰპირდებორდნენ ამომრჩევლებს. გამარჯვების შემდეგ კი, 1936 წლის ზაფხულში ლეონ ბლუმის მთავრობამ აუცილებელი და ყველასთვის სავალდებულო ანაზღაურებადი 2 კვირიანი საზაფხულო არდადეგები შემოიღო.

ობიექტურობისთვის საჭიროა იმის აღნიშვნა, რომ ეს არ იყო მხოლოდ ლეონ ბლუმის და მისი მთავრობის საქმიანობის შედეგ. ეს პირველ რიგში მემარცხენე მოძრაობების თავდაუზოგავი ბრძოლის, თავდადების და სამაგლითო სოლიდარობის გამოძახილი იყო.

საუბარში ამ სიტყვის (ჩე) ხშირი ხმარებისთვის შეარქვეს კუბელმა მეგობრებმა ერნესტო გევარას მეტსახელი ”ჩე”. ბატისტას დამარცხების შემდეგ, ერნესტო კუბის ეროვნული ბანკის დირექტორად დანიშნეს; ახალგამოშვებულ ბანკნოტებზე ხელს აწერდა უბრალოდ – ”ჩე”.

”ჩემთვის – ”ჩე” ყველაზე ძვირფასი, ყველაზე მნიშვნელოვანია ცხოვრებაში. სხვანაირად არც შეიძლება, უამისოდ ჩემი სახელი და გვარი რაღაც მცირეა, რაღაც პირადი და უმნიშვნელოა” – ერნესტო გევარა

”ჩემი შვილის ძარღვებში ირლანდიელ მეამბოხეთა, ესპანელ დამპყრობელთა და არგენტინელ პატრიოტთა სისხლი ჩქეფდა. როგორც ჩანს, მას მემკვიდრეობით დაჰყვა მოუსვენარ წინაპართა ზოგიერთი თვისება. მის ხასიათში იყო რაღაც ისეთი, რაც შორეული ხეტიალის, საშიში თავგადასავლებისა და ახალი იდეებისაკენ იზიდავდა” – დონ ერნესტო გევარა ლინჩი

”ჩეს ვეუბნები – იცი რა, მოდი აქ (პერუ, მაჩუ – პიქჩუ) დავრჩეთ, მე ინკური წარმოშობის მდიდარ ინდიელზე დავქორწინდები, თავს პერუს იმპერატორად გამოვაცხადებ, შენ კი პრემიერ-მინისტრად დაგნიშნავ და ჩვენ მოვახდენთ სოციალურ რევოლუციას. ჩემ მიპასუხა: გაგიჟდი ძმაო, გასროლის გარეშე რევოლუცია ვის მოუხდენია!” – ალბერტო გრანადო

ჩეს ბევრჯერ უთქვამს, რომ რევოლუციონერი, სახელმწიფო მოღვაწე ბერივით უნდა ცხოვრობდესო.

”დამარცხებული არასდროს დავბრუნდები. დამარცხებას სიკვდილი მიჯობს – ეს ლამაზი სიტყვები არ გახლდათ, ასეთი იყო მისი (ჩე) მრწამსი” – ალბერტო გრანადო.

”პირველი რევოლუციური ნათლობა გვატემალაში მივიღე” – ჩე

”მას ეზიზღებოდა იმპერიალიზმი, არა მარტო უაღრესად განვითარებული პოლიტიკური შეგნების გამო, არამედ იმიტომაც, რომ გვატემალაში ყოფნისას თავად იყო მოწმე იმპერიალიზმის დანაშაულებრივი აგრესიისა – როდესაც დაქიარებულმა სამხედრო ძალებმა ცეცხლითა და მახვილით ჩააქრეს რევოლუცია ამ ქვეყანაში” – ფიდელ კასტრო

”ფიდელი კომუნისტი არაა… კომუნისტობას უპირველესად მე მომაწერენ” – ჩე

”მე დავტოვე გვატემალა, უფრო სწორად, გამოვიქეცი… აი, მაშინ მივხვდი უმთავრესს: იმისათვის, რომ რევოლუციონერი გახდა – რევოლუციაა საჭირო. არაფერს არ ნიშნავს იზოლირებული, ინდივიდუალური მოქმედება, მაღალი იდეალები, ამ იდეალებისთვის ბრძოლა და თავგანწირვა, განცალკევებული ბრძოლა მთავრობისა და სოციალური უკუღმართობის წინააღმდეგ, ერთგულთა გმირობა და ვაჟკაცობა. იმისათვის, რომ რევოლუცია მოახდინო, საჭიროა ის, რაც კუბაშია: მთელი ხალხის მობილიზება, ხალხისა, რომელსაც შეუძლია ისარგებლოს იარაღითა და ბრძოლაში მიღებული საყოველთაო გამოცდილებით” – ჩე

”ნახევრად მშივრები ვიყავით, პატოხოს არაფერი გააჩნდა, მე კი სულ რამდენიმე პესო მქონდა. ვიყიდე ფოტოაპარატი და დავიწყეთ სურათების გადაღება. სურათებს ერთ-ერთი მექსიკელის ლაბორატორიაში ვბეჭდავდით. ფეხით შემოვივლიდით ხოლმე ამ უზარმაზარ ქალაქს, რომ როგორმე ჩვენი ფოტოსურათები გაგვესაღებინა; თითქმის ძალით შევაჩეჩებდით ხოლმე მყიდველს და რამდენიმე თვე ამით ვირჩენდით თავს. თანდათან ჩვენი საქმეებიც გამოსწორდა” – ჩე

”ფიდელ კასტრო ერთ-ერთ ცივ საღამოს, მექსიკაში გავიცანი. მახსოვს, ჩვენი პირველი საუბარი საერთაშორისო პოლიტიკას შეეხებოდა. დილამდე ვსაუბრობდით. ასე გავხდი მომავალი ექსპედიციის მონაწილე” – ჩე

”მაშინ მას ჩემზე მეტად ჩამოყალიბებული რევოლუციური იდეები ჰქონდა. თეორიისა და იდეოლოგიის მხრივ იგი ჩემზე განვითარებული იყო. ჩემთან შედარებით იგი უფრო მოწინავე რევოლუციონერი იყო” – ფიდელ კასტრო

”მე მგონია, იგი სხვებს არ ჰგავს. ყოველ შემთხვევაში, ის სხვებზე უკეთესად საუბრობს და რაც მთავარია, ფიქრობს” – რაულ კასტრო

”ფიდელთან მთელი ღამე ვსაუბრობდი. დილით მე უკვე მომავალ ექსპედიციაში ჩამრიცხეს ექიმად. კაცმა რომ თქვას, ლათინურ ამერიკაში ხეტიალისა და გვატემალის ამბების შემდეგ ბევრი არ იყო საჭირო, რომ კვლავ იარაღი ამეღო ხელში და საბრძოლველად წავსულიყავი, მაგრამ ფიდელმა ჩემზე არაჩვეულებრივი შთაბეჭდილება მოახდინა. მას ყველაზე რთული საკითხების გადაწყვეტა შეეძლო. ღრმად სწამდა, რომ ბრძოლას დაიწყებდა, დაიწყებდა და გამარჯვებით დააგვირგვინებდა. მე გადამედო მისი ოპტიმიზმი. საჭირო იყო საქმისათვის ხელის მოკიდება, კონკრეტული ზომების მიღება. ერთი სიტყვით, საჭირო იყო ბრძოლა. მონანიების დრო აღარ იყო – საჭირო იყო მხოლოდ მოქმედება” – ჩე

”ჩვენ ყოველთვის გვწამდა ფიდელის” – ჩე

”გლეხებისაგან ყურადღებასა და პატივისცემას ყველა ვგრძნობდით – სიხარულით გვხვდებოდნენ და საიმედოდ გვმალავდნენ სახლებში. ყველაზე მეტად ხალხის ფიდელს სჯეროდა. მან ბელადის და ორგანიზატორის უჩვეულო ტალანტი გამოამჟღავნა. სადმე, ტყეში ვსახავდით გაბედულ გეგმებს. ვოცნებობდით ბრძოლებზე, დიდ საბრძოლო ოპერაციებზე, გამარჯვებაზე. ეს იყო ბედნიერი დრო. სხვა სიამეთა შორის, ჩემს ცხოვრებაში პირველად ვტკბებოდი სიგარებით, რომლებსაც იმიტომ ვეწეოდი, რომ კოღოების მოსაბეზრებელი თავდასხმებისაგან თავი დამეცვა. პირველად მაშინ შევიგრძენი კუბური სიგარის არომატი. არ ვიცი, სიგარისაგან ვიყავი გაბრუებული, თუ ჩვენი გაბედული გეგმებისაგან : თავს სამოდ ვგრძნობდი” – ჩე

”ვერ წარმომიდგენია, როგორ შეეძლო სიარული (ჩე), ასთმა თითქმის ახრჩობდა, მაგრამ იგი ჩვენთან ერთად დადიოდა მთებში ყველა საბრძოლო და სამგზავრო ნივთებით აღჭურვილი: მართლაც რკინის ნებისყოფა ჰქონდა, მაგრამ უფრო მტკიცე იყო მისი თავდადება იდეალებისადმი – ეს გრძნობა იყო მისი ამოუწურავი ენერგიის წყარო” – კაპიტანი ანტონიო

”როგორ ჰგავს მთელი სამყარო კუბას! ყველგან ერთი და იგივე ამბები ხდება. პატრიოტებს, შეიარაღებულნი არიან ისინი თუ არა, აჯანყდნენ თუ არ აჯანყებულან, ყველგან ებრძვიან, ყველგან ანადგურებენ და ჯალათები იმარჯვებენ ”ხანგრძლივი და წარმატებული ბრძოლის შემდეგ” – ჩე

”კიდევ ერთხელ მოგილოცავ. ბევრჯერ მითქვამს და ახლაც ვიმეორებ – შენი (ფიდელი) დამსახურება მუდამ იქნება ის, რომ შენ დაამტკიცე შეიარაღებული ბრძოლის შესაძლებლობა, ბრძოლისა, რომელიც ხალხის მხარდაჭერით სარგებლობს. ახლა კი შენ დაადექი უფრო შესანიშნავ გზას, რომელიც მასების შეიარაღებული ბრძოლის შედეგად გამარჯვებამდე მიგიყვანს” – ჩე

”რევოლუცია ჩვენ იმპერიალიზმთან სასიკვდილო შეტაკებით უნდა მოვახდინოთ. ჭეშმარიტი რევოლუციის შენიღბვა არ შეიძლება” – ჩე

ლათინურ ამერიკაში, სადაც უნდა ვიმყოფებოდე, თავს უცხოელად არ ვთვლი. გვატემალაში გვატემალელი ვიყავი, მექსიკაში – მექსიკელი, პერუში – პერუელი,როგორც ახლა კუბაში კუბელი, მაგრამ აქაც და ყველგან არგენტინელი ვარ, რადგანაც არ შემიძლია დავივიწყო მატესა და ასადოს გემო. ასეთია ჩემი ხასიათის თავისებურება” – ჩე

– თქვენ კომუნისტი ხართ?
– თუ თქვენ მიგაჩნიათ, რომ ის, რასაც ვაკეთებთ ხალხის კეთილდღეობისათვის, კომუნიზმის გამოვლინებაა, მაშინ შეგიძლიათ კომუნისტად ჩამთვალოთ. თუ თქვენ მეკითხებით, ვეკუთვნი თუ არა სახალხო სოციალისტურ პარტიას, გიპასუხებთ: არა!
– რისთვის ჩამოხვედით კუბაში?
– მინდოდა მონაწილეობა მიმეღო ამერიკის კონტინენტის თუნდაც ერთი მტკაველი მიწის განთავისუფლებაში.

”აბსოლუტური საიდუმლოება პარტიზანული მოძრაობის პირველი და ძირითადი პირობაა” – ჩე

”მე კუბელი ვარ, მე არგენტინელიც ვარ და თუ არ შემომიწყრებიან ლათინური ამერიკის ფრიად პატივცემული ვაჟბატონები, არავისზე ნაკლები პატრიოტი არა ვარ ლათინური ამერიკის. მზად ვარ ნებისმიერ დროს, როცა კი საჭირო იქნება თავი გავწირო ლათინური ამერიკის რომელიც გნებავთ იმ ქვეყნის განთავისუფლებისათვის. ამისათვის სამაგიეროდ არაფერს მოვითხოვ, არც ვინმეს ექსპლუატაციას, არც სახელსა და ჯილდოს” – ჩეს გამოსვლა გაეროს XIX ასამბლეაზე, 1964 წელი, ნიუ იორკი.

”რევოლუციის დროს, თუ ჭეშმარიტი რევოლუციაა, ან იმარჯვებენ, ან იღუპებიან. ამ გზაზე ბევრი მეგობარი დავტოვეთ” – ჩე

”დასაწყისში საკმარისია 30 ან 50 კაცი. ასეთი რაზმით ლათინური ამერიკის ნებისმიერ ქვეყანაში შეიძლება შეიარაღებული ბრძოლის დაწყება” – ჩე

”ჩემი დამარცხება არ იგულისხმებს იმას, რომ გამარჯვება არ შეიძლებოდა. ბევრი დაიღუპა ევერესტზე ლაშქრობის დროს, მაგრამ ბოლოს ის მაინც დაიპყრეს” – ჩე

---

ოსკარ უაილდი ამტკიცებდა, რომ საზოგადოება სოციალიზმის მოპოვებით და მის პრინციპებზე უნდა მოეწყოს. ის მიიჩნევდა, რომ სოციალიზმი აღადგენს საზოგადოების ჯანსაღი ორგანიზმის სრულყოფილ მდგომარეობას.

ოსკარ უაილდი საზოგადოებისთვის მეტწილად ცნობილია, როგორც “დორიან გრეის პორტრეტის” ავტორი. ფართო მასებისთვის ნაკლებადაა ცნობილი, რომ იგი წმინდა წყლის მემარცხენე იყო. ცნობილი მწერლის აზრით თუ კაპიტალიზმის დროს მოსახლეობა ერთმანეთის წინააღმდეგ იბრძვის, სოციალიზმის პირობებში ხალხი  ერთმანეთთან ითანამშრომლებს. უაილდი მხარს უჭერდა სოციალისტურ საზოგადოებას, სადაც  არ არსებობს ავტორიტარიზმი.

1891 წელს ცნობილმა ინგლისლმა მწერლმა გამოსცა ესე ”ადამიანის სული სოციალიზმის პირობებში“, [The Soul of Man under Socialism], რომელიც ჟურნალ The Fortnightly Review-ში გამოქვეყნდა. 

გთავაზობთ აღნიშნული ესეს არასრულ თარგმანს:

”სოციალიზმის დამყარების შემდეგ მისი უმნიშვნელოვანესი მიღწევა უდაოდ ის გახდება, რომ ის გაგვათავისუფლებს ამ საზიზღარი აუცილებლობისგან სხვებისთვის რომ ვიცხოვროთ, როგორც ეს დღევანდელი გარემოებების დროს თითქმის ყველას აქვს თავს მოხვეული. უაღრესად იშვიათად გამოსდის ჩვენგან ვინმეს ამ ტვირთს დააღწიოს თავი.

ჩვენს საუკენეში ხდებოდა, რომ ისეთმა გამორჩეულმა სწავლულებმა როგორიცაა დარვინი, ისეთი ცნობილმა პოეტებმა, როგორიცაა კიტსი, ისეთმა განუმეორებელმა მხატვრებმა, როგორიცაა ფლობერი, შეძლეს საკუთარი თავის დაცვა, როგორც პლატონმა თქვა “კედლის საფარქვეშ” და მათთვის დამახასიათებელი შემოქმედებით ნიჭს ხორცი შეასხეს საკუთარი უმაღლესი იდეალების სახელით.

მაგრამ ვაი, რომ ეს გამონაკლისია. ადამიანების უმრავლესობა საკუთარ ცხოვრებას ისახიჩრებს სახიფათო და გადამეტებული ალტრუიზმით – ისახიჩრებს საკუთრივ საკუთარი ნების საწინააღმდეგოდ. კაცობრიობა გარშემო საშინელ სიღარიბეს, შემზარავ სისაძაგლეს და საზარელ შიმშილს ხედავს. რა თქმა უნდა ამას არ შეუძლია არ შეგარყიოს სიღრმისეულად. ადამიანი ემოციურად ბევრად უფრო მობილურია, ვიდრე ინტელექტუალურად, როგორც კრიტიკის ამოცანებზე ამასწინათ გამოსულ ჩემს სტატიაში ავღნიშნავდი, ტანჯვა ბევრად უფრო სწრაფად ჰპოვებს გამოძახილს ადამიანებში, ვიდრე ნებისმიერი აზრი.

სოციალიზმი ღირებული გახდება გამორჩეულად იმიტომ, რომ ინდივიდუალიზმამდე მიგვიყვანს.

სოციალიზმი, კომუნიზმი  – როგორც გინდათ ისე უწოდეთ – კერძო საკუთრების საზოგადოებრივ ქონებაში გარდაქმნის მეშვეობით და კონკურენციის მაგივრად კოოპერაციის წინ წამოწევით საზოგადოებას ნორმალურ სახეს დაუბრუნებს და მის ტრანსფორმირებას მოახდენს სრულად ჯანმრთელ ორგანიზმად, სადაც თითოეულის მატერიალური კეთილდღეობა გარანტირებული იქნება.

არსებითად თუ ვილაპარაკებთ სოციალიზმი ნორმალურ საფუძველს და გარემოს ქმნის ცხოვრებისთვის. მაგრამ ცხოვრების სრუყოფილი განვითარებისთვის უმაღლესი სრულყოფილების გზაზე ოდნავ მეტია საჭირო. ეს კი ინდივიდუალიზმია.

თუ სოციალიზმი ავტორიტარული გახდება, თუ შემდგომი მმართველობა ეკონომიკური ძალაუფლებით აღიჭურვება, როგორც დღესდღეობით ისინი პოლიტიკური ძალაუფლებით არიან აღჭურვილები, ანუ თუ ჩვენ ინდუსტრიული ავტოკრატია დაგვემუქრება – მაშინ კაცობრიობის მომავალი უფრო საშინელი გახდება, ვიდრე აწმყო.

დღესდღეობით, კერძო საკუთრების პირობებში არც თუ ისე ბევრ ადამიანს გააჩნია საკუთარი ინდივიდუალიზმის განვითარების საშუალება. ეს ძირითადად ისინი არიან, ვისაც არ აქვთ იმის აუცილებლობა რომ ”პური ჩვენი არსობისა” გამოიმუშავონ, ვისაც აქვთ იმის ფუფუნება, რომ მოღვაწეობის სფეროს არჩევა შეუძლიათ საკუთარი უნარებითურთ, რაც მათ სიამოვნებას მიანიჭებს.

ესენი არიან პოეტები, ფილოსოფები, მეცნიერები და კულტურის მოღვაწეები – ერთი სიტყვით ნამდვილი პიროვნებები, რომელთაც საკუთარი თავის გამოხატვა შეძლეს, რომელთა მეშვეობითაც კაცობრიობაც გამოხატავს საკუთარ თავს ნაწილობრივ. მეორეს მხრივ, არსებობს უამრავი ადამიანი, რომელთაც არ გააჩნიათ კერძო საკუთრება, მუმდივად ღატაკური არსებობის ზღვარზე იმყოფებიან და იძულებულები არიან იშრომონ, როგორც საკიდარიანმა ცხოველებმა და ის სამუშაო შეასრულონ, რაც მათ უნარებს არ შეესაბამება.

ამაზე ხელს კი მათ მბრძანებლური, სულელური დამამცირებელი მოთხოვნილებების დესპოტია უბიძგებს. ესენი არიანი ღატაკები, რომელთა გარემოშიც მოხდენილი მანერების, მეტყველების სინატიფის, ცივილიზაციის და კულტურის ნიშნების, გემოვნების სიფაქიზის და ცხოვრების ბედნიერების უქუნლობა შეიმჩნევა. უამრავი მატერიალური სიკეთე კაცობრიობის მიერ ამ ადამიანების ერთობლივი შრომის შედეგად იხაპება. მაგრამ ამ ღატაკების წვლილის შედეგი ყოველთვის მატერიალურია, გაჭირვებული ადამიანის პიროვნება ოდნავ ინტერესსაც კი არ იწვევს. ის მხოლოდ და მხოლოდ უსასრულოდ მცირე ნაწილია იმ ძალის, რომელიც მისი არსებობის შესახებ არც კი ჩაფიქრდება და მას წურავს; და ასე უფრო წყნარადაა ყველაფერი, რადგანაც დათრგუნული ღატაკი ბევრად უფრო მორჩილია.

რა თქმა უნდა საჭიროა დავსძინოთ, რომ ინდივიდუალიზმი, რომელიც კერძო საკუთრების პირობებშია გამოზრდილი, ყოველთვის ვერ მოგვევლინება როგორც ღირსეული და უნაკლო მაგალითი. ასე მაგალითად ღატაკისთვის, რომელიც თუნდაც განათლებას და მომიხბვლელობასაა მოკლებული, უცხო არაა სხვადასხვა ღირსებები. კერძო საკუთრების ფლობა საკმაოდ ხშირდად მოქმედებს დამღუპველად, ამიტომ სოციალიზმმა ის უნდა ამოძირკვოს.

ქონების დევნაში ადამიანი მზადაა ბოლო ამოსუნთქვამდე იშრომოს. ეს არაა გასაკვირი, იმ კოლოსალურ კეთილდღეობას თუ გავითვალისწინებთ, რაც საკუთრებას მოაქვს. სამწუხარო ისაა თუ რატომაა იძულებული საზოგადოება ამ პრინციპებზე აშენდეს, რომ ადამიანი ძალაუნებურად თავისუფლებას კარგავს და არ აქვს საშუალება განავითაროს ყველაფერი ის არაჩვულებრივი, განსაკუთრებული, აღტაცების გამომწვევი, რაც მასშია ჩადებული ასეთნაირად არ ძალუძს განიცადოს ნამდვილი სიამოვნება და ყოფიერების სიხარული. ამასთან ერთად მისი მდგომარეობა მეტისმეტად არასტაბილურია. 

შეიძლება ისეც მოხდეს,  რომ ზღაპრულად მდიდარი მოვაჭრე ნებისმიერ მომენტში გარემოებების მმართველი და ბატონ-პატრონი გახდება. ქარი თუ უფრო ძლიერად დაუბერავს, ამინდი თუ უცბად შეიცვლება, და ა.შ – გემი ფსკერისკენ წავა, გარიგება ჩაიშლება, მდიდარი გაღარიბდება, და შესაშური მდგომარეობიდან მოგონებებიც კი არ დარჩება. მაგრამ არ არსებობს არანაირი ძალა, რომელმაც შეიძლება ზიანი მიაყენოს ადამიანს, მის გარდა. არ არსებობს ძალა, რომელიც ადამიანს იმას წაართმევს, რაც მას გააჩნია. მთელი მისი სიმდიდრე სწორედ მასშია თავმოყრილი. რაც ადამიანს მიღმაა მასზე არ უნდა ზემოქმედებდეს.

კერძო საკუთრების გაუქმებასთან ერთად ჩვენ მივიღებთ ჭეშმარიტ და ჯანსაღ ინდივიდუალიზმს. არავინ არ გაფლანგავს ცხოვრებას ნივთების და სიმბოლოების დაგროვებაზე. ადამიანს დაიწყებს ცხოვრებას.

ცხოვრების ცოდნა ჩვენი დროის უიშვიათესი უნარია. ბევრნი არსებობენ, მაგრამ არაუმეტეს.

როდესაც ადამიანი ბედნიერია, ის ჰარმონიაშია საკუთარ თავთან და გარე სამყაროსთან. სოციალიზმი ახალი ინდივიდუალიზმის სახით გააბედნიერებს ადამიანს და იდეალური იქნება ჰარმონიისთვის. ეს იქნება ის რისთვისაც ძველი ბერძნები იღწვოდნენ, მაგრამ ვერ მიაღწიეს. ”

თქვენ გქონდათ სამსახური, თქვენ გქონდათ ბინები. თქვენ გაგაჩნდათ კარგი სკოლები. თქვენ გქონდათ სტაბილური ვალუტა და გარანტირებული პენსია. თქვენ სიფრთხილის გარეშე შეგეძლოთ ბერლინის ალექსანდრპლაცზე მთელი ღამე განუწყვეტლივ სეირნობა. თურქებიც დიდად არ გაწუხებდნენ. მაგრამ თქვენთვის ეს ცოტა იყო.

თქვენ მეტი გინდოდათ. თქვენ მდიდრულ ავტომობილებზე ონცებობდით, ”ვარტბურგი”-ით არ კმაყოფილდებოდით. თქვენ ბანანები გინდოდათ, ჩვენი ოჯახის ვაშლი დიდად არ მოგწონდათ. თქვენ ჯიბეში გერმანული მარკის ქონა გინდოდათ, გდრ-ის მარკს თქვენთვის დიდად ფასეული არ იყო. თქვენ სიტყვის თავისუფლებაზე ონცებობდით, თუმცა გდრ-ში თქვენ ამას არავინ არ გიშლიდათ, თუ სოციალიზმის თემას არ ეხებოდით.

თქვენ გფრ-ში მიილტვოდით და იქ მოხვდით კიდეც.

ყველაფერი, რისი მოყოლაც მაშინ თქვენთვის დასავლურ ტელევიზიას ”დააავიწყდა” დღესაც არ გიყვებათ. იმ დროს დასავლეთში უცხოელების პრობლემებზე ღია მსჯელობა აკრძალული იყო. გფრ-ში ორმაგი სტანდარტები ადრეც სუფევდა. გერმანელების უფლებები კანონით იყო გაწერილი. მაგრამ არსებობდა ცალკე გაწერილი უფლებები უცხოელებისთვის – და ამით პოლიტიკოსები ხშირად მანიპულირებდნენ საკუთარი მიზნების მისაღწევად. დასავლური პროპაგანდა ისეთივე სიცრუე იყო, როგორც ჩვენთან, უბრალოდ მან უფრო ლამაზად იმუშავა.

ჩვენი პროპაგანდის გამოაშკარავება არანაირ სირთულეს არ წარმოადგენდა, განსაკუთრებით ისეთი გაქნილი ქვეშქვეშებისთვის, როგორც თქვენ ხართ. მაგრამ დასავლური ტელევიზია როგორც უნდოდა ისე გასულელებდათ თქვენ. 

შეხედეთ თქვენს ცხოვრებას. თქვენ მდიდრული მანქანები გეღირსათ, მაგრამ ვალით. თქვენ კეთილდღეობას მიაღწიეთ, მაგრამ კრედიტით. თქვენ ბანკების მონები გახდით. მართალია ”ვარტბურგის” შესაძენად თქვენ ფულის დაგროვება გიწევდათ, მაგრამ თქვენ ნაღდი ფულით იხდით, როგორც ამაყი და თავისუფალი ხალხი. გდრ-ის მარკებს თქვენს შემნახველ ანგარიშზე კარგი პროცენტი მოქონდა და თითოეულ თქვენგანს სოლიდური კაპიტალი ჰქონდა დაგროვებული. ახლა კი თქვენ არაფერი გაგაჩნიათ.

გერმანული მარკაც კი აღარ გაქვთ. გდრ-ში თქვენ გარანტირებული პენსია გქონდათ. დღევანდელი პენსია კი საცხოვრებლადაც საკმაოდ მცირეა, ისევე როგორც სიკვდილისთვის. გდრ-ის სკოლებში თქვენს ბავშვებს წერა-კითხვა 6 კვირის შემდეგ შეეძლოთ. დღესდღეობით მათ ეს მესამე კლასშიც კი არ ძალუძთ. არავის თავშიც კი არ მოუვიდოდა, რომ რაღაცის შეშენებოდა თუნდაც ბერლინისნაირ დიდ ქალაქში. ალექსანდერპლაცზე არავის არ კლავდნენ. დღეს თქვენ მშობლიურ სოფელში საღამოობით გარეთ ცხვირის გამოყოფის გეშინიათ, სადაც ქუჩებში ავღანელი ლტოლვილები დაძრწიან. და ჩვენი პოლიცია, ჩვენი სახალხო არმია! თქვენთვის ისინი ყოველთვის საკმაოდ ”პრუსიულები” და მკაცრები იყვნენ. მაგრამ დღესდღეობით თქვენ სახალხო წინააღმდეგობის შექმნაზე და ცეცხლსასროლი იარაღის შეძენაზე ფიქრობთ, რადგანაც სახელმწიფოს დახმარების იმედი აღარ გაქვთ. გდრ-ში ყველაფერი, თქვენი ცხოვრების ჩათვლით გეგმის მიხედვით მიდიოდა. ახლა კი თქვენ არ იცით რა მოგივათ ხვალ? იმედი მაქვს რომ თქვენ დეფიციტური ბანანებით გული მოიჯერეთ. იმიტომ რომ სიტყვის თავისუფლება თქვენთვის კვლავ მიუღწეველია. 

გაიხსენეთ როგორ ყვიროდით: ”გაგვიხსენით საზღვრები!” დღეს თქვენ ოცნებობთ, რომ საზღვრები დაკეტონ. მაგრამ იმის დაკეტვა შეუძლებელია, რაც არ არსებობს.

თქვენ გფრ-ში გინდოდათ ტკბობა შეზღუდვების გარეშე. დატკბით!

 

წარმოგიდგენთ იტალიელი ფილოსოფოსის, ჟურნალისტის, პოლიტიკური მოღვაწის და იტალიის კომუნისტური პარტიის ხელძღვანელის, ანტონიო გრამშის წერილს ახალი წლის დღესასწაულის კომერციულ და არაადამიანურ ბუნებაზე, რომელიც 1916 წლის 1 იანვარს იტალიურ გამოცემა Avanti-ში გამოქვეყნდა. 

ყოველ დილით, როდესაც ცის საბურველის ქვეშ ვიღვიძებ, მე ვგრძნობ რომ ჩემთვის ახალი წელი დადგა.

აი რატომ მეზიზღება ეს საახალწლო დღესასწაულები, რომლებიც ისე გვიახლოვდებიან, როგორც კრედიტის დაფარვის განსაზღვრული ვადა და ჩვენს ცხოვრებას (და ადამიანურ სულს) კომერციის საკითხად აქცევს, მკაცრად განსაზღვრული ფინანსური აგნარიშგების ბალანსით, დავალიანების თანხით და ახალი ბიუჯეტით.

საახალწლო დღესასწაულების გამო ჩვენ ცხოვრების და სულის უწყვეტობის შეგრძნებას ვკარგავთ. საერთო ჯამაში ჩვენ სერიოზულად ვიწყებთ იმის დაჯერებას რომ არსებობს გარკვეული გარდამტეხი მომენტი ერთ და მეორე წელს შორის – რომ რეალურად იწყება ახალი ისტორია. თქვენ გაკრვეულ გადაწყვეტილებებს იღებთ და საკუთარ გაუბედაობას ნანობთ და ასე შემდეგ. აი რა არის ცუდის სადღესასწაულო თარიღებში.

ამბობენ რომ ქრონოლოგია ისტორიის ბირთვია. კარგით. მაშინ საჭიროა იმის აღიარება, რომ 4-5 მთავარმა სადღესასწაულო თარიღმაც კი, რომლებიც მტიკიცედ ჩაუბეჭდეს ყველა კეთილსინდისიერ ადამიანს ტვინში, ცუდი ხუმრობა ითამაშეს ისტორიასთან – ეს ეხება მათ შორის საახალწლო დღესასწაულებს: ახალი წელი ძველ რომში, შუა საუკუნეებში და ჩვენ ეპოქაში.

ყველა ეს მნიშვნელოვანი თარიღი იმდენად აღწევს ჩვენს ცნობიერებაში, იმდენად გაქვავდნენ მასში, რომ ჩვენ ხანდახან ნამდვილად გვგონია, რომ ცხოვრება იტალიაში მხოლოდ 752 წელს დაიწყო, ხოლო 1490 და 1492 წლები მთების მსგავსად მაღლდება, კაცობრიობის მიერ დატვირთული უეცრად ახალ სამყაროში და ახალ ცხოვრებაში აღმოჩენილი.

ასე რომ თვითონ ახალი წლის თარიღი ისტორიის მანძილზე ერთგვარ დაბრკოლებად გვევლინება – იმად, რაც ისტორიის უწყვეტობის მიმოხილვის საშუალებას არ გვაძლევს, რომელიც უცვლელი ფუნდამენტური გზით ვითარდება მკვეთრი წყვეტების გარეშე – მაგალითად რა იქნებოდა კინოაპარატში ფირი რომ გაიხეს და 2 ნაწყვეტს შორის არსებულ ინტერვალში დამაბრმავებლად კაშკაშა შუქი რომ ჩანდეს. 

აი რატომ მეზიზღება ახალი წელი. მე მინდა რომ ყოველი დილა ჩემთვის ახალი წელი იყოს.

მე მინდა რომ ყოველი დღე შევაჯამო და ყოველი დღე განახლების დღედ იქცეს. დაუღალავად არ გავჩერდეთ არცერთ დღეზე. მე თვითონ ვირჩევ ჩემთვის პაუზებს, როდესაც ცხოვრების ინტენსიურობისგან თრობას ვგრძნობ და საკუთარ ცხოველურ ხასიათში ჩაღრმავება მსურს, მისგან ახალი ძალა და ენერგია რომ შევიძინო. 

არანაირი სულიერი შემგუებლობა დროის მიმართ. მე მინდა, რომ ჩემი ცხოვრების თითოეული საათი ახალი იყოს, მაგრამ წარსულთან დაკავშირებული.

არანაირი დღესასწაული მათი აუცილებელი კოლექტიური პერიოდულობით.

არანაირი დღესასწაული, რომელიც მე ჩემთვის უცხო ადამიანებთან უნდა ავღნიშნო. არანაირი დღესასწაული, რომელსაც მხოლოდ იმიტომ აღნიშნავენ რომ ჩვენი ბაბუის ბაბუებიც აღნიშნავდნენ და ამიტომაც ჩვენც იგივე უნდა გავაკეთოთ.

ეს ყველაფერი ჩემში გულისრევას იწვევს.

და ზუსტად ამ მიზეზის გამო მე სოციალიზმის დადგომას ველოდები – იმიტომ რომ ის სანაგვეზე მოისვრის ყველა ამ დღესასწაულს, რომლებიც ჩვენ სულში ვერ პოულობენ გამოძახილს. და თუ სოციალიზმი ჩვენ ახალ დღესასწაულებს მოგვცემს, ეს სულ მცირე ჩვენი ზეიმი იქნება, და არა ის რისი გადმოღებაც უსიტყვოდ გვევალება ჩვენი ჩერჩეტი წინაპრების კოპირების მეშვეობით.

1989 წლის 25 დეკემბერს ტირგოვიშტეში, სამხედრო ნაწილის ტერიტორიაზე ნიკოლაე და ელენე ჩაუშესკუები დახვრიტეს.

ნიკოლაე ჩაუშესკუ რუმინელი სამხედრო და პოლიტიკური მოღვაწე გახლდათ, 1965 წლიდან რუმინული კომუნისტური პარტიის გენერალური მდივანი, 1974-1989 წლებში კი ქვეყნის პრეზიდენტი.

1970-იან წლებში და 1980-იანი წლების პირველ ნახევარში თითქმის ყველა დასავლური ქვეყანა, საერთაშორისო სავალუტო ფონდი და სხვა ტრანსნაციონალური ფინანსური სტრუქტურები ყველანაირად მხარს უჭერდნენ რუმინეთის მმართველს და მის მიერ გატარებულ პოლიტიკას. რუმინეთი შეღავათიან სესხებს იღებდა, რუმინულ საქონელს დასავლეთის ბაზარებზე ჰქონდა იოლი წვდომა, ”დიდი შვიდეულის” ქვეყნებთან ვაჭრობაში რუმენეთს საკმაოდ კეთილდღეობრივი რეჟიმი გააჩნდა. მსაგვს პრივილეგიებს ”ვარშავის ხელშეკრულების” და ”ეკონომიკური ურთირთდახმარების საბჭოს” (СЭВ) არცერთი ქვეყანა არ ფლობდა.

ჩნდება კითხვა, რატომ?

იმიტომ რომ ნიკოლაე ჩაუშესკუ ხშირ შემთხვევაში გმობდა საბჭოთა კავშირის საგარეო პოლიტიკურ აქციებს (მაგალითად ჩაუშესკუ სოციალისტური ბანაკის ერთადერთი ლიდერი იყო, რომელმაც სასტიკად გაკიცხა 1968 წელს საბჭოთა ტანკების შესვლა ჩეხოსლოვაკიაში) და საერთაშორისო საკითხებში მეტ-ნაკლებად დამოუკიდებელი პოზიცია ეკავა.

რუმინულ-საბჭოთა ურთიერთობის ზრდადი დაძაბულობა ხელს უწყობდა იმას, რომ რუმინეთის სოციალურ-ეკონომიკური პროგრამები რისკის ქვეშ დამდგარიყო. თან ბრეჟნევი და სუსლოვი ”ეკონომიკური ურთირთდახმარების საბჭოს” სხვა წევრებს (ბულგარეთი, უნგრეთი, პოლონეთი, ჩეხოსლოვაკია) აიძულებდნენ სავაჭრო-ეკონომიკური კავშირები რუმინეთთან შეემცირებინათ. ასევე ზემოქმედების სხვა მეთოდებიც გამოიყენებოდა.

ამ პირობებში რუმინეთი იძულებული იყო დასავლეთის ქვეყნებისთვის და მათი სტრუქტურებისთვის ფინანსურ-ეკონომიკური დახმარებისთვის მიემართა. რუმინული წყაროების და საერთაშორისო სავალუტო ფონდის შეფასებების მიხედვით ”ეკონომიკური ურთირთდახმარების საბჭოს” ქვეყნებთან ურთიერთობის გართულების შედეგად რუმინეთის დანაკარგები 1980-1985 წლებში 3 მლრდ. დოლარზე მეტს შეადგენდა.

შედეგად, ყბადაღებული “პერესტროიკის” დასაწყისისთვის რუმინეთი დასავლეთის მნიშვნელოვანი პარტნიორი გახდა. 1975-1985 წლებში რუმინეთს 22 მლრდ. დოლარის ოდენობის დასავლური კრედიტი მიეცა, მათ შორის 10 მლრდ. უშუალოდ აშშ-სგან. მათი დაფარვის ვადა 1990-1996 წლებზე მოდიოდა. მაგრამ როგორც დასავლურ პრესაში აღნიშნავდნენ დასავლური ქვეყნების ლიდერები ბუქარესტს ვალის გადახდას პოლიტიკურად სთავაზობდნენ: მაგალითად გადაკვრით ურჩევდნენ ჩაუშესკუს ”ვარშავის ხელშეკრულების” და ”ეკონომიკური ურთირთდახმარების საბჭოს” დატოვებას, ანუ რუმინეთს საბჭოთა კავშირთან ღია კონფრონტაციისკენ მოუწოდებდნენ.

მაგრამ ჩაუჩესკუ მსგავს რჩევებს და მოწოდებებს თავის დასავლელი პარტნიორებისგან არ იღებდა და აცხადებდა, რომ რუმინეთი თავის ვალებს გათვალისწინებულ დროზე ადრე დაფარავდა. 

საბჭოთა ”პერესტროიკამდე” დასავლეთი ჩაუშესკუს ”დიქტატორს” და “სტალინისტს” არ უწოდებდა, არც ”რუმინელი ხალხის ჯალათის” სახელით მოიხსენიებდა, მაგრამ 1985 წლის შემდეგ დასავლურმა პრესამ აქიურად დაიწყო რუმინელი ლიდერის შემკობა მსგავი ეპითეტებით.

ცოტა ხანში ”დიდი შვიდეულის” ოფიციალურმა წარმომადგენლებმა და ლიდერებმაც ანალოგიური რიტორიკით დაიწყეს ჩაუშესკუს წინააღმდეგ საუბარი. უფრო მეტიც, 1986 წლამდე რუმინეთი აშშ-ის ქვანახშირისა და ნავთობქიმიური მრეწველობის სფეროს აქციებსაც კი ფლობდა, ხოლო ჩაუშესკუს ვიზიტები აშშ-ში და დასავლეთის ქვეყნებში 1985 წლამდე გრანდიოზულ მიტინგებში გარდაიქმნებოდა ხოლმე და რუმინელი ლიდერი მთელმა მსოფლიომ გაიცნო.

1987 წ. რუმინეთს აშშ-ის ქვანახშირისა და ნავთობქიმიური მრეწველობის სფეროს აქციები ჩამოართვეს, ხოლო დასავლეთის ქვეყნებში მისი მიპატიჟებები იმ წელსვე შეწყდა. 1987 წელს რუმინეთს დასავლური კრედიტების მიღებაზე შეზღუდვა დაუწესეს და 1987-1988 წლებში ”დიდი შვიდეულის” წევრებთან ვაჭრობაც მაქსიმალურად გაურთულეს. ანუ სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ დასავლეთმა ჩაუშესკუ ბლოკადაში მოაქცია. რატომ?

პირველ რიგში იმიტომ რომ რუმინელმა ლიდერმა ”პერესტროიკის” კონცეფცია არ გაიზიარა და მას მხარი არ დაუჭირა. 1985 წლის შემდეგ რუმინეთმა გაააქტიურა კავშირები კუბასთან, ჩინეთთან, ალბანეთთან, ირანთან, ლიბიასთან და კორეის სახალხო რესპუბლიკასთან. ჩაუშესკუ აღნიშნავდა რომ ”პერესტროიკას” სოციალიზმი და სოციალისტური სახელმწიფო კრახთან და კომპარტიის შემდგომ ჩამოშლასთან მიყავდა.

1988-1999 ამერიკულ და ბრიტანულ პრესაში აღნიშნავდნენ, რომ ჩაუშესკუ ”დასავლეთის და გორბაჩოვის პრობლემა” ხდებოდა და რუმინეთს შეეძლო ”პერესტროიკის” მოწინააღმდეგე სოციალისტური ქვეყნების მედიატორის და შემაკავშირებელის როლი ეთამაშა.

რუმინეთმა თითქის შეუძლებელი შეძლო და ძალიან მალე დაფარა საკუთარი დავალიენება საერთაშორისო სავალუტო ფონდის და ზოგადად დასავლეთის მიმართ.

პირველად ომისშედგომი პერიოდის განმავლობაში რუმინეთის ექსპორტმა 5 მრლდ. დოლარით გადააჭარბა იმპორტს. ამან ქვეყანას საშუალება მისცა ბევრი ეკონომიკური სირთულე გადაელახა, რაც გამოიწვეული იყო დასავლეთის პოლიტიკის ბლოკადით და გორბაჩოვის საბჭოთა კავშირთან მიმართებაში არსებული პრობლემებით. 

რუმინული და უნგრული პრესის თანახმად (რაც რუმინეთში მხოლოდ 1995 წელს გამოქვეყნდა)  1987 წლიდან რუმინეთში შეაღწიეს სპეციალურად მომზადებულმა აგენტებმა საბჭოთა კავშირიდან, უნგრეთდან, ისრეალიდან, აშშ-დან, გერმანიიდან და დიდი ბრიტანეთიდან. მათ ”სამსახური” ურთიერთთანამშრომლობას ითვალისწინებდა. ზოგიერთი მონაცემის თანახმად მათი რაოდენობა 1989 წლისთვის 500-ს აღწევდა.

რუმინეთის სიტუაცია იმითაც იყო უნიკალური, რომ ამერიკულმა და საბჭოთა სპეცსამსახურება ერთობლივი ძალებით დაიწყეს ჩაუშესკუს წინააღმდეგ სხვადასხვა სცენარების დაგეგმვა.

სხვადასხვა წყაროების მიხედვით რუმინული თემა 1988 წელს იყო ერთ-ერთი უმთავრესი  გორბაჩოვის, შევარდნაძის, გრომიკოს და იაკოვლევის დასავლეთის ოფიციალურ წარმომადგენლებთან, მათ შორის ბზეჟინსკითან და კისინჯერთან მოლაპარაკებებისას.

1989 წელს რუმინეთმა სრულად გაისტურმა დასავლეთის ვალი 22 მლრდ. დოლარის ოდენობით, რაც იმ დროისთვისაც და შემდგომაც უნიკალურ მოვლენად შეიძლება იქნეს მიჩნეული. ამის შემდგომ ჩაუშესკუმ განაცხადა რომ დასავლური ფინანსური ინსტიტუბისგან კრედიტის აღებას აღარ აპირებდა.

1989 წლის დეკემბერში მალტაზე აშშ-ის პრედენტის, ჯორჯ ბუშის შეხვედრა შედგა საბჭოთა კავშირის ხელმძღვანელ, მიხელ გარბაჩოთან, სადაც ირანული, ამერიკული, ლიბიური და ჩინური წყაროების მიხედვით რუმინეთის ლიდერს საბიდისწორი განაჩენი გამოუტანეს. სწორედ მალტაზე იქნა მიღებული საბოლოო გადაწყვეტილება რუმინეთში სახელმწიფო გადატრიალების მოწყობის და ჩაუშესკუს ლიკვიდაციის შესახებ. 

1989 წლის 21 დეკემბერს რუმინეთში სისხლიანი გადატრიალება მოხდა. ჩაუშესკუ და მისი მეუღლე ელენა ყოველგვარი გამოძიების და საერთაშორისო სამართლის ნორმების უგულებელყოფით ცხოველებივით ამოწყვიტეს. მათ სხეულში 120-მდე ტყვია იპოვეს დახვრეტის შემდეგ.

რუმინელი ლიდერის უკანასკნელი სიტყვები ესე ჟღერდა: “გაუმარჯოს რუმინეთის სოციალისტურ რესპუბლიკას და დამოუკიდებლობას”

ჩაუშესკუს ლიკვიდაციიდან 20 ათეული წლის შემდეგ, მასმედიის მიერ მისი ჯალათად და უსასტიკეს ტირანად შერაცხვის მიუხედავად საზოგადოებრივი აზრის სხვადასხვა კვლევები გვაჩვენებს რომ რუმინეთის მოსახლეობის 40-50% მას ხელახლად აირჩევდა ქვეყნის ლიდერად და მათი აზრით ჩაუშესკუს დროს ისინი უკეთესად ცხოვრობდნენ, ვიდრე დღეს. (https://bit.ly/2AlsP2h, https://bit.ly/2QgPbf1)

როდესაც ექსპერტები, ჟურნალისტები და პოლიტიკოსები სკანდინავიურ ეკონომიკებზე საუბრობენ, ისინი ყურადღებას ამახვილებენ საყოველთაო კეთილდღეობის სახელმწიფო მოდელზე. ეს სავსებით მართებულია. დანია, ფინეთი, ნორვეგია და შვედეთი ყველაზე გულუხვი სოციალური კეთილდღეობის სისტემების სამშობლოდ გვევლინებიან. თითოელ ამ ქვეყანაში არსებობს უფასო და ეფექტური ჯანდაცვის სისტემა, უფასო კოლეჯი/უნივერსიტეტი, ხანგრძლივი დეკრატული შვებულება, კარგად სუბსიდირებადი ბავშვებზე ზრუნვა და უამრავი სოციალური დახმარება, რომელთა აქ ჩამოთვლა შორს წაგვიყვანს.

ისეთი შესანიშნავი მოდელის ქვეყნები, რომელსაც სხვანაირად ”ნორდიკულ ქვეყნებსაც” უწოდებენ ყოველთვის იმსახურებენ სხვა ქვეყნების წარმომადგენლების ყურადღებას.

მაგალითად ფინელ ქალებს მშობიარობის შემდეგ ერთწლიანი შვებულება ეკუთვნით, რომლის დროსაც სახელმწიფო იმ შემოსავლების ტოლფას ფულად დახმარებას აძლევს მათ, რაც ბავშვის გაჩენამდე ჰქონდათ. ამის გარდა დედებს შეუძლიათ 2 წლის განმავლობაში მოუარონ საკუთარ შვილებს და სახელმწიფო დოტაციაზე იცხოვრონ, რაც მათი ხელფასის 2/3 იქნება. ქვეყანაში უმაღლესი ხარისხის საყოველთაო ჯანდაცვა მოქმედებს იმისდა მიუხედავად რა ქონებას და სტატუსს ფლობენ ფინეთის მოქალაქეები. ამავდროულად ქვეყანაში არსებობს მსოფლიოში ერთ-ერთი საუკეთესო განათლების სისტემა, რომელიც ასევე უფასო და ყველასთვის ხელმისაწვდომია. ამ ყველაფრის ფონზე ძნელია მსგავს მოდელს ბევრი მხარდამჭერი რომ არ ჰყავდეს მთელი მსოფლიოს მასშტაბით.

მაგრამ ზოგიერთი დაინტერესებული პირი, ნებსით თუ უნებლიეთ ნორდიკულ ქვეყნებს ნეოლიბერალიზმის გაუმჯობესებულ ვერსიას მიაკუთვნებს და აღნიშნავენ რომ ისინი ვითომ ხანდახან აშშ-ზე უფრო კაპიტალისტური ქვეყნები არიან. კონსერვატორი და ლიბერალი მიმოხილველები კი ამტკიცებენ, რომ ეს ქვეყნები კვაზი ლიბერტარიანულია.

მსგავსი შეცდომაში შემყვანი დასკვნების მთავარი მიზეზი ალბათ იმაში მდგომარეობს, რომ მემარცხენე პოლიტიკის წარმატების უარყოფა ბიზნეს ელიტების წისქვილზე ასხამს წყალს.

გავაანალიზოთ ზოგიერთი საკმაოდ მნიშვნელოვანი ასპექტი. 

შრომის ბაზარი

მაღალი გადასახადების გარდა სკანდინავიურ ქვეყნებს მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერი სახელმწიფო ეკონომიკის სექტორი გააჩნიათ, სადაც სამუშაო ადგილები მკაცრადაა დაცული პროფკავშირების მიერ. ძლიერი სახელმწიფო სექტორი ასევე უმნიშვნელოვანეს როლს ასრულებს უმუშევრობასთან ბრძოლაში.

დანიაში და ნორვეგიაში ყოველი მესამე ადამიანი სახელმწიფოს მიერაა დასაქმებული.

შრომის ბაზარის მახასიათებლები ნორდიკულ ქვეყნებში სოციალისტური ხასიათისაა. ნეოლიბერალური ტენდენცია “მცირე სახელმწიფოს” კონცეფციის შესახებ, რომლის თანახმადაც სახელმწიფო სექტორში სამუშაო ადგილების შემცირება უნდა მოხდეს და ცენტრალიზებული შრომითი ხელშეკრულები მეორე პლანზე უნდა გადავიდეს – სკანდინავიურ ქვეყნებში სრულად უგულებელყოფილია.

სახელმწიფო ეკონომიკა (სახელწმიფო სექტორი)

ძალიან საინტერესოა რომ სკანდინავიური მოდელი გამოირჩევა ასევე ძლიერი სახელმწიფო სექტორით. კაპიტალზე კოლექტიური საკუთრება ნორდიკული მოდელის განმასხვავებელი ელემენტია, რის დისკერდიტაციასაც ცდილობენ მემარჯვენე ელიტები მთელი მსოფლიოს მასშტაბით. კოლექტიური საკუთრების ფორმას მოწინავე ადგილი უკავია ნორვეგიასა და ფინეთში, ასევე შვედეთშიც, სადაც მთავრობამ არსებული გეგმის თანახმად მრეწველობის სოციალიზაცია გადაწყვიტა.

ნორვეგიის და ფინეთის მთავრობები ფლობენ აქტივებს რომლებიც მათი მშპ-ის 330% და 130%-ის ტოლია. აშშ-ში მაგალითად ეს მაჩვენებელია 26%-ს შეადგენს.

სახელმწიფო საწარმოები (SOE) – რომლებიც განისაზღვრებიან, როგორც კომერციული საწარმოები, სადაც სახელმწიფო საკონტროლო ან საკმაოდ მსხვილი პაკეტის მფლობელია ძალძედ გავრცელებულია სკანდინავიის ქვეყნებში. მაგალითისთვის 2012 წელს ნორვეგიული სახელმწიფო საწარმოების (SOE) ღირებულება ქვეყნის მშპ-ის 87.9%-ის ტოლფასი იყო, ხოლო ფინეთისთვის კი 52.3%-ის. აშშ-ში მაგალითად ეს მაჩვენებელი 1%-საც კი არ აღწევს.

ზოგიერთი სახელმწიფო საწარმო სრულად სახელმწიფოს მიერ იმართება: ფოსტა, საზოგადოებრივი მაუწყებელი, სახელმწიფო მონოპოლია ალკოჰოლის საცალო გაყიდვაზე. მაგრამ სხვა შემთხვევებში სახელმწიფო უბრალოდ სოლიდურ პაკეტს ფლობს, თორემ კომპანია კომერციულია. 

ფინეთში მაგალითად არსებობს 64 სახელმწიფო კომპანია, სადაც შედის Solidium- ჰოლდინგ კომპანია, რომელიც თავისმხრივ 12 სხვადასხვა კომპანიაში სახელმწიფო მნიშვნელოვანი პაკეტის მფლობელია.

ფინეთში სახელმწიფო კომპანიები ეკონომიკის თითქმის ყველა სექტორში გვხვდება, მაგალითად ავიაკომპანია Finnair; ღვინის და ალკოჰოლური სასმელების მწარმოებელი კომპანია Altia; მარკეტინგული კომუნიკაციების კომპანია Nordic Morning; მსხვილი სამშენებლო და საინჟინრო კომპანია VR; 8.8$ მლრდ-ის ღირებულების ნავთობკომპანია Neste.

რაც შეეხება ნორვეგია, აქ სახელმწიფოს მფლობელობაშია 70 კომპანია. სახელმწიფო სექტორი მოიცავს:  უძრავი ქონების კომპანიას – Entra;  30 000-მდე შტატის მქონე ტელესაკომუნიციო კომპანიას – Telenor; ნავთობკომპანიას – Statoil.

ფინეთს და ნორვეგიას განსაკუთრებული მიზეზები გააჩნიათ ეკონომიკაში სახელმწიფო სექტორის ასეთი მაღალი დოზის არსებობისთვის. ფინეთის ეკონომიკური პროგრესი სახელმწიფოს აქტიური ჩარევის შედეგად დაიწყო და ამიტომაც მთავრობა ჯერ-ჯერობით ამ პოლიტიკის გადახედვას სულაც არ აპირებს. მაგალითად დღესდღეობით ყველასთვის ცნობად კომპანია Nokia-ს 17 წელი დაჭირდა სანამ მოგებაზე გავიდოდა. წლების განმავლობაში Nokia-ს აქტივებს მთავრობდა იცავდა, რათა კონკურენტებს მისი შთანთქნმა არ მოეხდინათ. Nokia-ს მაგალითი არ წარმოადგენს გამონაკლისს, დღევანდელი მულტიონაციონალური კომპანიების უმრავლესობას საწყის ეტაპზე სახელმწიფო სასათბურო პირობებს უქმნიდა და ხელს უშლიდა კონკურენტებს მათ შთანთქმას, ანუ პირდაპირ საგარეო ინვესტიციებზე შეზღუდვებს აწესებდა, წინააღმდეგ შემთხვევაში დღეს ეს კომპანიები დღეს არ იარსებებდნენ.

ფინეთს დღემდე არ სურს საკუთარი ეკონომიკა საერთაშორისო კაპიტალისთვის ხელმისაწვდომი გახადოს, ამიტომაც ქვეყანაში ბევრი შეზღუდვა მოქმედებს, რასაც ჯერ-ჯერობით კარგის მეტი არაფერი მოუტანია. 

ჩრდილოეთის ზღვაში ნავთობის აღმოჩენამ ნორვეგიისთვის დიდი სტიმული აღმოჩნდა და ამის შემდეგ შეიქმნა უზარმაზარი სოციალური კეთილდღეობის ფონდები. ნორვეგიის სიმდიდრის ფონდის ღირებულებამ 1$ ტრილიონს გადააჭარბა. ნორვეგიის ცენტრალური ბანკის ვებგვერდზე განთავსებულ ვიდეოში ეს ფონდი შემდეგნაირადაა აღწერილი: “ეს ხალხის ფულია, რომელის ყველას ეკუთვნის და თაობებს შორის თანაბრადაა გაყოფილი”

სკანდინავიური ქვეყნების მაგალითმა მთელ მსოფლიოს ნათლად დაანახა რომ მაღალი გადასახადები, დიდი სახელმწიფო სექტორი, სატარიფო პროტექციონიზმი, ძლიერი პროფკავშირები საკმაოდ წარმეტებულად მუშაობს არა ერთეულების, არამედ მთელი საზოგადოების სასარგებლოდ.

ფინეთი, შვედეთი, ნორვეგია, დანია ცხოვრების დონის, ადამიანური განვითარების ინდექსის და სხვა მნიშვნელოვანი სოციალურ-ეკონომიკური რეიტინგების მიხედვით ყოველთვის საკუთესო ქვეყნების 5-ეულში ხვდებიან, ეს კი მეტწილად ამ ქვეყნებში არსებული ჰუმანური ეკონომიკური მოდელითაა განპირობებული, რომელიც თითოეულ თავის მოქალაქეს განვითარების და ცხოვრებით ტკბობის საშუალებას აძლევს.