აგერ უკვე 30 წელი გავიდა, 1991 წლის 9 აპრილის შემდეგ, რაც მთავრობის სასახლეში ხელი მოეწერა საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტს. რა ქვეყანა მივიღეთ 3 ათწლეულის შემდეგ? როგორი საზოგადოება შევქმენით? რა პრინციპებით ვხელმძღვანელობთ სამომავლოდ? რომელი ეროვნული იდეს გარეშე გავაერთიანეთ ჩვენი მოქალაქეები?
მთელი ჩვენი 30 წლიანი ისტორია წარსულის უარყოფას ეფუძნებოდა, მტრული და დაპირისპირებული ძალების რევანშიზმის მცდელობებს. ჩვენ ვერ ჩამოვაყალიბეთ საზოგადოებრივი კონსენსუსი უმნიშვნელოვანესი საკითხების გარშემო. საქართველო იქცა ეკონომიკური და სოციალური უთანასწორობის ეტალონად, სადაც მოსახლეობის მცირე, პრივილეგირებული ჯგუფი დაესაკუთრა კაპიტალს, საჯარო ქონებას და ძალაუფლებას, ხოლო ამ ქვეყნის მოქალაქეების უმრავლესობა ჩაგრული და ექსპლუატირებულია. ჩვენს თვალწინ ჩამოყალიბდა მდიდრების კლასი, ძლიერთა ამ ქვეყნისა, რომელიც ლიბერალურ დემოკრატიას და კაპიტალიმს ამოფარებული ჩვენი წინსვლის ერთ-ერთ მთავარ შემაფერხებლად იქცა.
საინტერესოა, რას იტყოდნენ 1989 წლის 9 აპრილს ტრაგიკულად დაღუპული ჩვენი თანამოქალაქეები დღევანდელი საქართველოს შემხედვარე?
გოგონას ვინაობა, რომელიც იმ ეპოქის სიმბოლოდ იქცა, 1989 წლის 9 აპრილს იური მეჩითოვის მიერ გადაღებულ ფოტოზე, ჩაფიქრებული და იდუმალი გამოხედვით, დროშით ხელში, წლების განმავლობაში ადამიანების მხოლოდ მცირე ჯგუფმა იცოდა. ბევრს ის დაღუპული ეგონა. თუმცა, რამდენიმე წლის წინ ცნობილი გახდა, რომ ის გოგონა ცოცხალია და ისევე როგორც უამრავი ქართველი, ქვეყანაში შექმნილი მძიმე სოციალური მდგომარეობის გამო, უკვე წლებია ემიგრაციაში ცხოვრობს. გოგონას მარი (ნანა) მახარაძე ქვია.
რამდენიმე წლის წინ, ჟურნალისტმა მანანა მანჯგალაძემ მარი მახარაძესთან ინტერვიუ ჩაწერა. გთავაზობთ ნაწყვეტს ამ ინტერვიუადან:
„ახლა იტალიაში ვცხოვრობ, ჩემდა სამწუხაროდ. ვმუშაობ როგორც ყველა ემიგრანტი. იცით, ალბათ, ეს რას ნიშნავს. 3 თვის წინ მეუღლე გარდამეცვალა, ჩამოსვლაც ვერ მოვახერხე. მყავს ერთი გოგონა 22 წლის, რომელსაც ამ წუთას აღარც მამა ყავს და აღარც დედა. მქონდა ჩემი ბიზნესი, თუმცა როგორც უმეტესობას კრიზისის გამო ყველაფერი დამენგრა. ბინაც სადაც ვცხოვრობდით, ჯერ ბანკმა შეგვიჭამა და მერე კერძო იპოთეკარებმა. ბინის პრობლემა რომ არა ამ ჯოჯოხეთში არც წამოვიდოდი.
ძალიან მწყდება გული, ასე რომ მოხდა. იმაზეც მწყებდა გული, რომ ვუყურებ ამ ქართველების ყოფას. არ ვიცი რამდენი ხანი დამჭირდება კიდევ ამ ჯოჯოხეთში გაძლება. თუმცა სასიკეთოს მართალი გითხრათ დღეს ვერაფერს ვხედავ საქართველოში. ერთიც არის, თავზე ჭერი რომ მქონდეს აქ ერთ დღესაც არ გავჩერდებოდი. იმიტომ არა რომ აქ ძალიან მიჭირს, უბრალოდ აქ არც კი ვარსებობ.”
რამხელა ტრაგიზმი, იმედგაცრუება და ფრუსტრაცია იგრძნობა რამდენიმე წინადადებაში. ჩვენი ქვეყნის მთავარ საექსპორტო საქონლად ჩვენივე მოქალაქეები ვაქციეთ, სამაგიეროდ ინვესტორებისთვის საუცხოო გარემო შევქმენით. ერთის მხრივ შემზარავი სიღარიბე, ეკონომიკური სიდუხჭირე, უმუშევრობა და მეორეს მხრივ გაუგებარ ენაზე მოსაუბრე პოლიტიკოსები, რომლებიც უკვე მერამდენე წელია ევროპულ მომავალს გვპირდებიან.
კამათი და საზოგადოებრივი დისკუსია სტალინის პიროვნების გარშემო დღითიდღე ახალ მასშტაბებს იძენს, ამაში კი ლომის წვლილი ლიბერალებს მიუძღვით. ისინი ცდილობენ სტალინის ფიგურის მხოლოდ ერთ ჭრილში განხილვას, არადა მისი მასშტაბის ისტორიული ფიგურის შესაფასებლად დაგვეთანხმებით ძალიან ბევრი სხვადასხვა ცვლადის ანალიზია საჭირო.
მაშინ ვინ იყო სტალინი – პატრიოტი თუ მოღალატე?მართლმადიდებლობის მტერი თუ მართლმადიდებლობის დამცველი? კაცთმოძულე ტირანი თუ მუშათა და ჩაგრულთა კლასისთვის თავგანწირული სოციალისტი? ამ კითხვებს ყველაზე კარგად მის მიერ გაკეთებული საქმეები გასცემენ პასუხს. მაგრამ, სამწუხაროდ, დღეს უამრავი დეზინფორმაცია ვრცელდება სტალინზე. ყველაფერ ცუდს მას მიაწერენ, კარგზე კი არაფერს ამბობენ. აღსანიშნავია ისიც, რომ სტალინის დანაშაულებებზე როდესაც საუბრობენ, ამ დანაშაულების დიდ ნაწილში მას საერთოდ არ მიუძღვის ბრალი.
სტალინს მიაწერენ ისეთ ფრაზებს, რომელიც არასდროს უთქვამს, მაგალითად: “არ არის კაცი, არ არის პრობლება”. მას მიაწერენ ასევე ავტონომიების შექმნას საქართველოში, საქართველოს გასაბჭოებას, ქართული მიწების დაკარგვას და სხვა მრავალ დანაშაულს. ფაქტები კი, საპირისპიროზე მეტყველებენ. გადავავლოთ თვალი სტალინის პატრიოტულ საქმეებს, რომლებიც მას სხვა თვალით დაგვანახებს.
1. 1943 წელს სტალინის ბრძანებით საქართველოს გადაეცა ქლუხორისა და ახალხევის რაიონები, რომლებსაც საქართველო 1955 წლამდე ფლობდა. 1955 წელს სტალინის და ქართველების დიდმა მოძულემ, ნიკიტა ხრუშჩოვმა ქლუხორი და ახალხევი საქართველოს ჩამოართვა. დღეისათვის გავრცელებული პროპაგანდით, სტალინს მიაწერენ აფხაზეთის, სამაჩაბლოს და აჭარის ავტონომიების შექმნას.
სინამდვილეში, აფხაზეთს ავტონომიის სტატუსი მიანიჭა ნოე ჟორდანიას მთავრობამ 1919 წელს. აჭარას ავტონომიის სტატუსი საქართველოს ხელისუფლებამ მიანიჭა 1921 წელს, რელიგიური ფაქტორის გამო, ხოლო სამხრეთ ოსეთის ავტონომია შეიქმნა 1922 წელს. რაც შეეხება დაკარგულ ტერიტორიებს, 1918 წელს, სომხეთთან ომში გამარჯვების მიუხედავად, ინგლისმა აიძულა საქართველო, დაეთმო ლორე და ექცია ნეიტრალურ ზონად საქართველოსა და სომხეთს შორის. გასაბჭოების შემდეგ ლორე ორ ნაწილად გაჰყვეს, ჩრდილოეთი, რომლის ცენტრსაც შულავერი წარმოადგენდა, საქართველომ მიიღო, სამხრეთი კი სომხეთმა. სადავო ტერიტორია იყო ჰერეთიც, ოღონდ საქართველოსა და აზებრაიჯანს შორის. ჰერეთს ქართული მხარე ნაწილობრივ აკონტროლებდა და ამ საკითხის მოგვარება იმჟამად ვერ მოხერხდა. 1920 წელს საბჭოთა აზერბაიჯანი შემოიჭრა საქართველოში ჰერეთის მხრიდან, მაგრამ ქართველებმა შეძლეს მათი შეჩერება, თუმცა ჰერეთი მოწინააღმდეგეს დარჩა. 1918 წელს ქართულმა არმიამ მოიგერია თეთრგვარდიელების შეტევა და დაიკავა სოჭის ოლქი. მოგვიანებით, დენიკინმა ტერიტორიული პრეტენზია წაუყენა საქართველოს. ინგლისის ჩარევით მოხერხდა სიტუაციის დარეგულირება. ინგლისმა საქართველოს მისცა გარანტია, რომ თუ ქართული ჯარი სოჭს დატოვებდა, იქ დენიკინის არმია არ შევიდოდა, მაგრამ ქართული ჯარის გასვლისთანავე სოჭი დენიკინმა დაიკავა. 1920 წელს დაიდო ხელშეკრულება საქართველოსა და ბოლშევიკურ რუსეთს შორის, რომლის მიხედვითაც საქართველო თმობდა სოჭის ოლქს და ორ ქვეყანას შორის საზღვარი ფსოუზე გადიოდა. 1921 წელს საბჭოთა რუსეთი, აზერბაიჯანი და სომხეთი თავს დაესხა საქართველოს. ამით ისარგებლა თურქეთმა და დაიკავა ართვინი, არდაგანი და ბათუმი. ლენინი აპირებდა შეგუოებოდა, თურქეთის მიერ სამხრეთ საქართველოს, მათ შორის აჭარის დაკავებასაც, მაგრამ ამის წინააღმდეგ წავიდა სტალინი. მარტის შუა რიცხვებში საბჭოთა რუსეთი შეუთანხმდა გენერალ მაზნიაშვილს, წამოეწყო ოპერაცია აჭარის თურქთაგან განსათავისუფლებლად. მაზნიაშვილის ჯართან ერთად იბრძოდნენ ქართველი ბოლშევიკები და აჭარელი პატრიოტებიც. საერთო ძალებით მოხერხდა თურქების აჭარიდან განდევნა.
2. 1944 წელს სტალინის ბრძანებით სამცხე-ჯავახეთიდან აყარეს პროთურქულად განწყობილი თურქები, აზერები, ქურთები და ლეკები. საერთო ჯამში 120 000-მდე ადამიანი, რომლებიც შუა აზიაში გადაასახლეს მათ ადგილას კი ქართველები ჩაასახლეს.
3. 1943 წელს სტალინმა აღადგინა საქართველოს ავტოკეფალია.
4. 1944 წელს სტალინი დაუკავშირდა შარლ დე გოლს და მოსთხოვა მენშევიკების დროს საქართველოდან გაზიდული ეროვნული საგანძურის დაბრუნება. 248 ყუთიდან, დაბრუნდა 39 ყუთი, რომელსაც ექვთიმე თაყაიშვილი ინახავდა. დანარჩენი: სახელმწიფო ხაზინა, ოქროს ზოდები, ვერცხლი და ფული, მენშევიკებმა ლევილის მამულის შეძენაში და საფრანგეთში დროსტარებაში დახარჯეს.
5. 1922 წელს მიიღეს საქართველოს კონსტიტუცია. სახელმწიფო ენად ქართული გამოცხადდა. მსგავსი პრივილეგიით არც ერთ რესპუბლიკას არ უსარგებლია. აღსანიშნავია ის ფაქტიც, რომ საქართველოს მოსახლეობა სხვა მოკავშირე რესპუბლიკებზე უკეთ ცხოვრობდა. ტყუილია, რომ სტალინი თავს რუსად თვლიდა. ოფიციალურ დოკუმენტებში, ეროვნების გრაფაში თავის ხელით აქვს ჩაწერილი: ეროვნება – ქართველი.
6. სტალინის ბრძანებით აფხაზეთში, სოჭში, სამაჩბლოში, სამცხე-ჯავახეთში და ჩრდილოეთ კავკასიაში ჩასახლეს ქართველები, რის შემდეგადაც გაუმჯობესდა ეთნიკური ბალანსი ქართველების სასარგებლოდ.
7. 1929 წელს სტალინმა გააუქმა აფხაზეთს რესპუბლიკის სტატუსი და იგი ისევ საქართველოს განუყოფელ ნაწილად აქცია. სტალინის ახალი კონსტიტუციით აფხაზეთს და სამხრეთ ოსეთს ჩამოერთვათ უფლება, გამოყოფოდნენ როდესმე საქართველოს. ცნობილი არის ფაქტები, თუ როგორ სასტიკად გაუსწორდა სტალინი და ბერია აფხაზ და სომეხ სეპარატისტებს.
8. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ სტალინმა მიზნად დაისახა საქართველოსთვის ისტორიული ტერიტორიების დაბრუნება. მან თურქეთის მისამართით ტერიტორიული პრეტენზიები წამოაყენა. განაცხადა, რომ 1921 წელს თურქეთმა მოახდინა ართვინის, არდაგანის და ყარსის ოლქების ანექსია. თუ კი თურქეთს სურს მოკავშირეობა, მაშინ საზღვრები უნდა გაასწორონო. წინააღმდეგ შემთხვევაში მოკავშირეობა გამორიცხულიაო. სტალინმა შეიმუშავა თურქეთზე თავდასხმის გეგმა ტრაპიზონის-ყარსის და ერზრუმის მიმართულებით. მაგრამ თურქეთს დამცველად ა.შ.შ და ბრიტანეთი მოევლინა. ამერიკის შეერთებული შტატები იმ პერიოდში ერთადერთი სახელმწიფო იყო, რომელიც ბირთვულ იარაღს ფლობდა, ამიტომაც სტალინი იძულებული გახდა მასთან დაპირისპირებაზე და ჩანაფიქრის განხორციელებაზე უარი ეთქვა.
9. II მსოფლიო ომის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ოპერაციას, რომელიც ბელორუსიის განთავისუფლებას ისახავდა მიზნად, სტალინმა პეტრე ბაგრატიონის საპატივცემულოდ უწოდა “ოპერაცია ბაგრატიონი”
10. 1945 წლის 2 მაისს საბჭოთა ჯარებმა აიღეს ბერლინი. სტალინის ბრძანებით რაიხსტაგზე დროშის აღმართვის პატივი წილად ხვდა ქართველს და რუსს; მელიტონ ქანთარიას და მიხეილ ეგოროვს.
11. 1942 წელს გასამართლებული იქნენ ილია ჭავჭავაძის მკვლელები, რომელთაც დახვრეტა მიესაჯათ. 1937 წელს სტალინის ბრძანებით დიდი პატივით და პომპეზურობით გადაიხადეს ილია ჭავჭავაძის დაბადების 100 წლის იუბილე.
12. 1951 სტალინმა მიიღო გადაწყვეტილება, თბილისში მეტროპოლიტენის მშენებლობაზე. მეტრო იმ დროს მხოლოდ მილიონიან ქალაქებს ეკუთვნოდათ, თბილისი მოსახლეობა კი დაახლოებით ნახევარი მილიონი იყო. მიუხედავად ამისა, გასაგები მიზეზების გამო, გადაწყდა, აშენებულიყო თბილისში მეტროპოლიტენი. თბილისი იყო მე-4 ქალაქი საბჭოთა კავშირში, სადაც მეტრო აშენდა. მეტროპოლიტენის აშენება მოხდა არა მარტო კომფორტული გადაადგილებისთვის, არამედ ის წარმოადგენდა თავშესაფარს დაბომბვის შემთხვევაში და მას უნდა დაეცვა მოსახლეობა დიდი მსხვერპლისაგან.
რამდენიმე ხნის წინ ინტერნეტში გადავაწყდი გერმანიის დემოკრატიულ რესპულიკაში გამოცემული ფოტოალბომის ”საბჭოთა საქართველოს” სურათებს. ფოტოალბომი 1977 წლით თარიღდება და სურათებს უცვლელად გთავაზობთ.
2011 წლიდან საქართველოში, ისივე როგორც იქამდე ბალტიისპირეთის ქვეყნებში დაარსდა საბჭოთა ოკუპაციის მუზეუმი, სადაც სტუმრები საბჭოთა ბოროტების, რეპრესიების და რეჟიმის მიერ დევნილი მსხვერპლის ამსახველ ისტორიებს ისმენენ, უყურებენ და კითხულობენ. “ცივი ომის” დროსაც კი შეშურდებოდათ იმ პროპაგანდისტული ინსტრუმენტების, რომლის გამოყენებითაც ხდება საბჭოთა წარსულის ზედაპირული და ერთფეროვანი გადააზრება ქართული პოლიტიკური კლასის მიერ დასავლელი პარტნიორების ხელშეწყობით. ეს მუზეუმი ჩვენი უახლესი ისტორიის წარმოჩენას მცდელობაა ვიწრო ჭრილში, სიღრმისეული ანალიზის გარეშე.
საბჭოთა ხელისუფლების დამყარება ქვეყანაში აღიქმება, როგორც საბჭოთა ოკუპაცია, ბოროტების დაწყ
მაგრამ რამდენადაც გასაკვირი არ უნდა იყოს, ‘’საბჭოთა ოკუპაციის’’ დროს საქართველოში შენდებოდა უმსხვილესი ელექტროსადგურები, მეტრო, ვითარდებოდა ტურიზმი და ცხოვრების დონით საქართველო ლიდერობდა საბჭოთა კავშირის ქვეყნებში. თქვენ წარმოგიდგენიათ დღესდღეობით მაგალითად, როდესაც თვალს ვადევნებთ სხვადასხვა ქვეყნების რეალურ ოკუპაციას, (თუმცა დასავლური მედია გასაგები მიზეზების გამო ამას ასე არ მიიჩნევს) მაგალითად აშშ-ს მიერ ავღანეთის ოკუპაციას, ავღენეთში ცხოვრების დონე იყოს იგივე ან უფრო მაღალი ვიდრე აშშ-ში? ან თქვენ შეძლებთ წარმოიდგინოთ, რომ ერაყი არ ჩამოუვარდებოდეს ცხოვრების დონით აშშ-ს? დამენათხმებით, რომ ეს ძალიან გაგიჭირდებათ.
საბჭოთა თბილისი
საქართველოში დღეს არსებული ინფრასტუქტურის, უდიდესი ნაწილი, იქნება ეს კანალიზაცია, ხიდები, სპროტული მოედნები, ბიბლიოთეკები, ნავსადგურები, პარკები, აეროპორტები, სტადიონები, სკოლები, ბაგა-ბაღები, საცურაო აუზები, კურორტები, ეროვნული პარკები, თეატრები – სწორედ საბჭოთა დროსაა აშენებული.
საბჭოთა თბილისისაბჭოთა საქართველოს საბჭოთა კავშირში გააჩნდა უნიკალური სტატუსი, რაც პირველ რიგში განპირობებული იყო იმით, რომ იოსებ სტალინი საქართველოში დაიბადა და აგრეთვე საბჭოთა კავშირის უმაღლეს ხელისუფლებაში ძალიან ბევრი ქართველი იყო; საკმარისია გავიხსენოთ სერგო ორჯონიკიძე, ლავრენტი ბერია. საქართველო ყოველთვის გამოირჩეოდა პოლიტიკური აქტივობით, ხოლო სტალინის კულტი კი არნახულად ძლიერი იყო. საბჭოთა საქართველოში შექმნილი იყო ეკონომიკური კეთილდღეობის ნიადაგი. საქართველო ყოველწლიურად ღებულობდა მსხვილ დოტაციებს საბჭოთა კავშირიდან. ერთ სულ მოსახლეზე მოხმარების დონე 4-ჯერ უფრო მეტი იყო წარმოების მაჩვენებელთან შედარებით.
საბჭოთა თბილისი
1956 წლის 14 თებერვლის ნიკიტა ხრუშჩოვის ცნობილი გამოსვლის შემდეგ და სტალინის კულტის ბრძოლასთან დაწყების გამოცხადებით თბილისში დაიწყო მასობრივი გამოსვლები, სადაც მოსახლოება ამის წინააღმდეგ გამოვიდა და გამოხატა თავისი პროტესტი. მრავალათასიანი მიტინგები 5 დღის განმავლობაში გაგრძელდა და საბოლოოდ მომიტენგეებმა მოსკოვში ტელეგრაფის გაგზავნა გადაწყვიტეს, რა დროსაც დაიწყო არეულობები. 15 ადამიანი მოკლეს, 54 დაჭრეს, 7 ადამიანი უკვე მოგვიანებით გარდაიცვალა სავადმყოფოში და 200-მდე მოქალაქე დააკავეს. საბჭოთა კავშირის სრული მასშტაბით დაიწყო იოსებ სტალინის ძეგლების დემონტაჟი. ერთადერთი მონუმენტი, რომელიც ხელუხლებელი დატოვეს იყო გორში, სტალიანი მშობლიურ ქალაქში. თუმცა უკვე შემდეგომში 2010 წელს მიხეილ სააკაშვილის ბრძანებით ეს მონუმენტიც აიღეს გორის ქუჩიდან. საქართველო საბჭოთა კავშირში ცნობილი იყო ბევრი რამით, მაგრამ ქართულ ღვინოს განსაკუთრებული ადგილი ეკავა საბჭოთა ხალხის ცნობიერებაში. ქართული ღვინო სწორედ საბჭოთა კავშირის დროს იქცა საერთაშორისო ბრენდად და ამაში თავისი წვლილი იოსებ სტალინს მიუძღვის. სტალინი იალტის ცნობილ კონფერენციაში ბრიტანეთის პრემიერ-მინისტრ უინსტონ ჩერჩილს ქართული ‘’ხვანჭკარით’’ გაუმასპინძლდა, რის შემდეგაც ეს უკანასკნელი ქართული ღვინის დიდი მოყვარული გახდა. თვით სტალინის საყვარელი ღვინოები იყო ‘’ქინძმარაული’’ და ‘’ხვანჭკარა’’. 1960 წლისთვის საქართველოში 26 სხვასხვა ღვინის ბრენდი იწარმოებოდა.
ტურიზმი საბჭოთა კავშირის დროს საქართველო იყო ტურისტული მექა. უნიკალური კლიმატური პირობების გამო მთელი საბჭოთა კავშირი საქართველოსკენ მოისწრაფოდა. ასევე აღსანიშნავია, რომ ალპინისტების მთავარი სამწვრთნელო ბაზები სწორედ საქართველოში მდებარეობდა.
საბჭოთა ჩაი საბჭოთა კავშირის დროს მეტისმეტად დიდი ყურადღება ექცეოდა ჩაის წარმოებას და ქართული ჩაი მაშინდელ დროს ერთ-ერთ ყველაზე პრემიუმ ჩაიდ ითვლებოდა. ვილიამ პოხლებნიკის აზრით ქართულ ჩაის ჰქონდა ყველა შანსი გამხდარიყო მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული პროდუქტი. 1948 წელს ქსენია ბახტაძემ გამოიყვანე ქართული ჩაის ხელოვნური ჰიბრიდული სახეობები ‘’ქართული №1’’ და ‘’ქართული №2’’. ამისთვის ის სტალინის სპეციალური პრემიითაც კი დააჯილდოვეს. სწორედ საბჭოთა დროს ქართულმა ჩაიმ იმდენად მოიხვეჭა სახელი, რომ დიდი რაოდენობით გადიოდა ექსპორტზე ბულგარეთში, გერმანიაში, ჩეხოსლოვაკიაში, პოლონეთში, უნგრეთში და სხვა ქვეყნებში.
დემოგრაფია
საქართველოს მოსახლეობა 1989 წ. 5 500 000 ადამიანი იყო, ბოლო აღწერით კი სულ რაღაც 3 700 000 ადამიანია
საინტერესოა ის, ფაქტი რომ საქართველო დემოგრაფიულად ყველაზე სწრაფად საბჭოთა კავშირის არსებობის დროს ვითარდებოდა. მაგალითისთვის, საქართველოს მოსახლეობა 1989 წ. 5 500 000 ადამიანი იყო, ბოლო აღწერით კი სულ რაღაც 3 700 000 ადამიანია. ეს პირველ რიგში ალბათ იმით აიხსნება, რომ საბჭოთა კავშირის დროს საშუალო სტატისტიკური ქართველი სოციალურად ბევრად უფრო დაცული იყო, ვიდრე თანამედროვე ეპოქაში.
Politicano 