ძაღლები ყეფენ, დისკუსიები კი მარქსის პიროვნების და მისი მეცნიერების გარშემო დღითიდღე ახალ მასშტაბს იძენს. მას აქტუალობა არასდროს არ დაუკარგავს, უბრალოდ საქართველოში საბჭოთა კავშირის ნგრევის და ლიბერალური ელიტების ჩამოყალიბების პროცესში მარქსის და მარქსიზმის ხელოვნური დისკრედიტაცია მოხდა, მაგრამ ეკონომიკური უთანასწორობის მატებასთან, მასობრივი გაღარიბების ზრდასთან, კაპიტალიზმის ციკლურ კრიზისებთან ერთად მისი პოლიტეკონომიური სწავლების მიმართ ინტერესი გეომეტრიული პროგრესიით იზრდება ახალგაზრდა თაობის წარმომადგენლებს შორის მთელი მსოფლიოს მასშტაბით. მისი მაგნუს ოპუსი ”კაპიტალი” და ”კომუნისტური პარტიის მანიფესტი” ერთ-ერთი ყველა კითხვადი ნაშრომებია, ხოლო თვითონ მარქსი BBC-ის მიერ ჩატარებული ონლაინ გამოკითხვის თანახმად ათასწლეულის მოაზროვნედ დასახელდა.

საინტერესო იქნება კარლ მარქსის და მისი ნაშრომების წვლილის შეფასება კაცობრიობის განვითარების პროცესში, ასე რომ მაქსიმალურად მარტივი და გასაგებით ენით მკითხველს ვთავაზობთ გერმანელი ფილოსოფოსის, ეკონომისტის, რევოლუციონერის და აქტივისტის ფასდაუდებელ ზეგავლენას, რამაც თითქმის თითოეული ჩვენგანის ყოველდღიური ცხოვრება გააუმჯობესა.

დღესდღეობით ნათელია, რომ მარქსი პროგრესული რევოლუციონერია და მან ბევრი მოვლენის წინასწარმეტყველება მეტისმეტი სიზუსტით შეძლო, კერძოდ: ის, რომ ძალიან მდიდარი ადამიანების მცირე ჯგუფი მსოფლიო ეკონომიკის მართვის სადავეებთან იქნებოდა, ის რომ კაპიტალიზმი არამდგრადი სისტემაა და ყველას სიკვდილამდე აშინებს თავისი დამანგრეველი ფინანსური კრიზისებით.

მარქსის მემკვიდრეობა კარგად შეიგრძნობა XXI საუკუნეშიც. ადამიანური განვითარების რა ტენდენციები განსაზღვრა წინასწარ ცნობილმა გერმანელმა ფილოსოფოსმა და რაში გამოიხატა მისი რევოლუციურობა?

1. მას სურდა, რომ ბავშვებს სკოლაში ევლოთ და განათლება მიეღოთ მუშაობის მაგივრად

დღევანდელი გადმოსახედიდან ეს ცხადზე ცხადი გვგონია, მაგრამ თავის დროზე ბავშვების შრომის ექსპლუატაცია კაპიტალისტური სამყაროს ნორმა იყო. 1848 წელს კარლ მარქსმა ფრიდრიხ ენგელსთან თანაავტორობით გამოსცა ცნობილი ”კომუნისტური პარტიის მანიფესტი”.

ჩვენს დროშიც კი, როგორც შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის სტატისტიკა გვიჩვენებს, რომ ყოველ მეათე ბავშვს მუშაობა უწევს. (2016 წლის მონაცემები)

ბავშვების უმრავლესობამ ქარხნებიდან სკოლებში, რომ გადაინაცვლა მეტწილად სწორედ მარქსის დამსახურებაა. ლინდა უეჰი, რომელიც ავტორია წიგნისა ”ცნობილი ეკონომისტები: როგორ შეიძლება მათი იდეები დაგვეხმაროს დღეს’‘ აღნიშნავს, რომ:

”[კომუნისტური პარტიის მანიფესტის] 10 პუნქტიდან ერთ-ერთი ბავშვების უფასო განათლება და ფაბრიკა-ქარხნებში საბავშვო შრომის გაუქმება იყო.”

მარქსი და ენგელსი არ იყვნენ პირველები, ვინც ბავშვების უფლებებისთვის დაიწყეს ბრძოლა, თუმცა მარქსისტულმა მოძრაობებმა მთელი მსოფლიოს მასშტაბით ძალიან დიდი როლი ითამაშეს ბავშვების გათავისუფლების საქმეში.

2. მას სურდა, რომ ჩვენ თავისუფალი დრო გვქონოდა და ჩვენვე გადაგვეწყვიტა, როგორ გამოვიყენებთ მას

მოგწონთ თუ არა იდეა არ იმუშავოთ 24 საათიის განმავლობაში კვირაში 7 დღე? ან სასადილო შესვენებაზე რას იტყოდით? გსურთ თუ არა სიბერეში პენსიის მიღება?

თუ თქვენ ერთ-ერთ კითხვაზე მაინც გაეცით დადებით პასუხი, მაშინ მადლობა კარლ მარქსს უნდა გადაუხადოთ.

პროფესორი მაიკ სევეჯი ლონდონის ეკონომიკის სკოლიდან აღნიშნავს: ”როდესაც თქვენ გაიძულებენ მუშაობას ბევრი საათის განმავლობაში, მაშინ თქვენ აღარ გაქვთ საკუთარი დრო. თქვენ აღარ ხართ საკუთარი სიცოცხლის განმკარგავი.”

მარქსი წერდა, რომ კაპიტალისტურ საზოგადოებაში უამრავი ადამიანი იძულებულია გაყიდოს ერთადერთი, რაც მათ გააჩნიათ – საკუთარი შრომა (სამუშაო ძალა) ფულის სანაცვლოდ.

მარქსის თანახმად, ეს არასრულფასოვანი გაცვლაა, რასაც მივყავართ ექსპლუატაციამდე და გაუცხოების გრძნობასთან: ადამიანი თავს ისე გრძნობს, თითქოს მან დაკარგა კავშირი საბაზისო ადამიანურ ფასეულობებთან.

მარქსი განიცდიდა მშრომელების ბედს: მას სურდა, რომ ჩვენ დამოუკიდებლები ვყოფილიყავით, შემოქმედებითები, ჩვენ რომ ვყოფილიყავით ჩვენი პირადი დროის ბატონ-პატრონი.

”მთლიანობაში მარქსი იმ აზრს ანვითარებს, რომ სამსახურმა არ უნდა განსაზღვროს ჩვენი ცხოვრება. ის გულისხმობდა ცხოვრებას, სადაც ჩვენ გვაქვს დამოუკიდებლობის ნაწილი, სადაც ჩვენ თვითონ ვწყვეტთ, როგორ ვიცხოვროთ. დღეს მსგავსი ცხოვრების სტილი იდეალადაა მიჩნეული, რისკენ უამრავი ადამიანი მიილტვის” – აღნიშნავს სევიჯი.

”მარქსს აქვს ცნობილი ციტატა, სადაც ის ამბობს, რომ ჩვენ შეგვიძლია დილაობით ნადირობა, შუადღეს – თევზაობა, საღამოს – პირუტყვის გამწყემსვა, ხოლო ვახშმის შემდეგ კრიტიკითაც შეიძლება დავკავდეთ. მას სჯეროდა თავისუფლების, ემანსიპაციის და გაუცხოებასთან ბრძოლის აუცილებლობის” – ამბობს მეცნიერი.

3. მას სურდა, რომ ჩვენ მუშაობისგან სიამოვნება მიგვეღო

ჩვენი მუშაობა შეიძლება სიხარულის წყაროდ იქცეს, თუ ადამიანი დაინახავს ”საკუთარ თავს იმ ობიექტებში, რასაც ის ქმნის”.

მუშაობამ შეიძლება მოგვცეს საშუალება ვიყოთ კრეატიულები და დაგვანახოს საუკეთესო, რისი შემძლეც ვართ: იქნება ეს ჩვენი ადამიანური თვისებები, ჭკუა ან უნარები.

ეს თანამედროვეობის რომელიმე მოტივაციის გურუს, ჯორდან პეტერსონის, ან სილიკონის ველის მეწარმის სიტყვები კი არაა, არამედ XIX საუკუნის შუახანში მოღვაწე მეცნიერისა, რომელიც დროს უსწრებდა. თავის ერთ-ერთ ადრეულ ნაშრომში, 1844 წლის ”ეკონომიკურ-ფილოსოფიურ ხელნაწერებში” მარქსი წარმოგვიდგება, როგორც ერთ-ერთი პირველი მოაზროვნე, რომელმაც სამუშაოსგან კმაყოფილების გრძნობა და კეთილდღეობა დააკავშირა.

ის აღნიშნავს, რომ თუ ჩვენ ბევრ დროს ვხარჯავთ სამსახურში, მაშინ მისგან რაიმე სიხარულს უნდა ვიღებდეთ სანაცვლოდ. საკუთარი შრომის ნაყოფის გამო სიამაყის გრძნობის დაუფლება აუციელებელია ბედნიერებისთვის – მიიჩნევდა გერმანელი ფილოსოფოსი.

მარქსი იკვლევდა, თუ როგორ მოახერხა კაპიტალიზმმა სიხარბის დევნაში, წარმოების და მოგების ზრდის კვალდაკვალ, სამუშაო პროცესის სპეციალიზება. მაგალითად თუ თქვენ ჭანჭიკების ჭრილებს ამზადებთ მუდმივად, დღეში რამდენიმე ათას ცალს, თქვენთვის შეიძლება არც თუ ისე მარტივი იყოს მუშაობისგან სიამოვნების მიღება.

4. მას სურდა, რომ ხალხი ცვლილებებისკენ მიისწრაფოდეს

თუ თქვენს სოციუმში რაღაც ისე არ მიდის, თუ თქვენ არასამართლიანობის და უთანასწორობის განცდა გაქვთ, თქვენ ხმას იმაღლებთ და ცვლილებებისთვის იწყებთ ბრძოლას. თუმცა XIX საუკუნის ბრიტანეთში ახალი კაპიტალისტური საზოგადოება დაუძლურებულ მუშას შეიძლება ერთადერთ და ურყევ მონოლითად მოჩვენებოდა. მაგრამ კარლ მარქს სჯეროდა ცვლილებების და სხვებსაც მოუწოდებდა ამისკენ. ეს კარგად ჩანს მის ერთ-ერთ ადრეულ ნამუშევარში ”თეზისები ფოიერბახის შესახებ”, სადაც ავტორი ამბობს:

“ფილოსოფოები სხვადასხვა მეთოდებით ცდილობდნენ სამყაროს ახსნას, მაგრამ საქმე იმაში მდგომარეობს, რომ ის შეიცვალოს!”

სწორედ ეს ციტატაა დატანებული მარქსის საფლავის ქვაზე ლონდონში

მარქსის იდეებით შთაგონებული ხალხის საპროტესტო გამოსვლებმა სხვადასხვა ქვეყნებში უამრავი სასარგებლო სოციალური ცვლილება მოიტანა – რასობრივი დისკრიმინაციის წინააღმდეგ კანონების მიღება, კლასობრივ უთანასწორობასთან ბრძოლის გაფართოება, მუშათა კლასის სოციალური საკითხების დაყენება დღის წესრიგში და ა.შ

ლონდონში მარქსიზმის ფესტივალის ერთ-ერთი ორგანიზატორი ლუის ლინსენი ამბობს: ”საზოგადოების შესაცვლელად რევოლუციაა საჭირო; ჩვენ პროტესტებს ვაწყობთ საზოგადეობის გაუმჯობესებისთვის. სწორედ ამ გზით მიაღწიეს წარმატებას ჩვეულებრივმა ადამიანებმა ჯანმრთელობის დაცვის და 8 საათიანი სამუშაო დღის შემოღების მხრივ”

მარქსს ხშირად ფილოსოფოსს ეძახიან, მაგრამ ლუის ნილსენი ამ განსაზღვრებასთან არაა თანახმა. ”მიჩნეულია, რომ მარქსი ფილოსოფოსობდა და სხვადასხვა თეორიებს იგონებდა. მაგრამ თქვენ თუ გადახედავთ მის საქმიანობას, მაშინ დაინახავთ, რომ ის ასევე იყო აქტივისტი: მან დააარსა პირველი ინტერნაციონალი, ღარიბი მუშების დასახმარებელ ბევრ კამპანიაში მონაწილეობდა, რომლებიც გაფიცვებზე საკუთარი უფლებებისთვის გამოდიოდნენ და ა.შ ” – აღნიშნავს ნილსენი.

”მისი ლოზუნგი ”პროლეტარებო ყველა ქვეყნისა შეერთდით!” – ნამდვილი მოწოდებაა იარაღის ასასხმელად. მარქსის მემკვიდრეობა იმაში მდგომარეობს, რომ ჩვენ გაგვაჩნია უკეთესი მომავლისთვის ბრძოლის ტრადიცია. ის მარქსის თეორიას ეფუძნება, თუნდაც დემონსტრანტები საკუთარ თავს მარქსისტებს არ უწოდებდნენ” – დასძენს ნილსენი.

ძნელია ლინსენს არ დაეთანხმო. როგორ მოიპოვეს ქალებმა ხმის მიცემის უფლება? მმართველმა ელიტებმა კი არ გადაწყვიტეს ერთ მშვენიერ დღეს ქალებისთვის ეს უფლება მიენიჭებინათ, არამედ ქალებმა საკუთარი ბრძოლით და ორგანიზებული პროტესტით შეძლეს ამის მიღწევა. როგორ მოიპოვა კაცობრიობამ შაბათ-კვირას დასვენების უფლება? პროფკავშირებმა გაფიცვების და მასობრივი დემონსტრაციების ორგანიზება დაიწყეს. ამგვარი ბრძოლით მიაღწია კაცობრიობამ თითქმის ყველა მნიშვნელოვან სოციალურ პროგრესს.

როგორც ისტორიამ გვიჩვენა მარქსის ბრძოლა სოციალური რეფორმების ლოკომოტივითაა და ეს მრავალჯერ დადასტურდა. 1943 წელს ბრიტანელმა კონსარვატიულმა პოლიტიკოსმა, კვინტინ ჰოგმა თქვა: ”ჩვენ მათ უნდა დავთანხმდეთ რეფორმებზე, წინააღმდეგ შემთხვევაში რევოლუციას მივიღებთ”

5. ის გვაფრთხილებდა სახელმწიფოს და მსხვილი ბიზნესის დაახლოებაზე და მასმედიისთვის თვალყურის მიდევნებას მოუწოდებდა

რას ფიქრობთ სახელმწიფოების და მსხვილი კორპორაციების მჭიდრო კავშირზე? მოგწონთ თუ არა Facebook-ის, Google-ის და სხვა კომპანიების მიერ მომხმარებლების პირადი ინფორმაციით ვაჭრობა და მანიპულირება?

მარქსმა და ენგელსმა ეს ჯერ კიდევ XIX საუკუნეში იწინასწარმეტყველეს. რა თქმა უნდა იმ დროისთვის ჯერ არ არსებობდა სოციალური ქსელები, მაგრამ როგორც ბუენოს-აირესის კრიმინილოგიის პროფესორი, ვალერია ვეგ ვაისი იტყობინება, ისინი იყვნენ პირველები, ვინც მსგავსი საფრთხე გაანალიზეს.

”ისინი დეტალურად იკვლევდნენ იმ კავშირებს, რაც იმ დროს არსებობდა მთავრობებს, ბანკებს, ბიზნესს და კოლონიალური სისტემის მთავარ მოთამაშეებს შორის. ასე მათ XV საუკუნემდეც კი ჩააღწიეს.” – ამბობს ვეგ ვაისი.

”მარქსის და ენგელსის ანალიზის თანახმად თუ პრაქტიკა მოწმობს სახელმწიფოს და ბიზნესის თანაშმრომლობის ეფექტურობაზე, თუნდაც ეს მანკიერი პრაქტიკა იყოს, როგორც მონობის შეთხვევაში, მაშინ ეს უბიძგებს ამ კავშირის შემდგომ გაძლიერებას, როგორც მოხდა კოლონიების გაფართოების სახით.” – აღნიშნავს ვეგ ვაისი.

მარქსის გამჭრიახი და შორსმჭვრეტელი ხედვები პრესასთან მიმართებაში აქტუალურია XXI საუკუნეშიც. მარქსი კარგად ათვიცნობიერებდა პრესის მნიშვნელობას, როდესაც საქმე ეხებოდა საზოგადოებრივ აზრზე ზეგავლენას. დღეს ბევრი საუბრობს ყალბ ამბებზე, მედიასკანდალებზე, მსხვილი მედია საშუალებების მიკერძოებულობაზე, მაგრამ მარქსი უკვე მაშინ ხვდებოდა ამ საფრთხეებს. ის იკვლევდა სტატიებს, რომლებიც წამყვან გაზეთებში იბეჭდებოდა იმ დროს და შემდგომ დასკვნამდე მივიდა:

წვრილი დანაშაული და კრიმინალური შემთხვევები ღარიბების მონაწილეობით პრესაში საკმაოდ დიდ გამოხმაურებას პოულობდა, მაშინ როდესაც ”თეთრი საყელოების” (ინგლისური სლენგი white–collar, რომელიც გამოიყენება დაქირავებული პროფესიონალის ან განათლებული თანამშრომლის, საოფისე კლერკის აღსანიშნად) მიერ ჩადენილი დანაშაული და პოლიტიკური სკანდალები ან საერთოდ არ შუქდებოდა, ან ძალიან მცირე დოზით.

პრესა საზოგადოების მანიპულირების და დანაწევრების ინსტრუმენტი იყო და ეს ძალიან კარგად შეამჩნია გერმანელმა მოაზროვნემ. მარქსის ანალიზის თანახმად იმდროინდელი პრესა ირლანდიელებს ინგლისელებთან აპირისპირებდა და წერდა, რომ ირლანდიელები ინგლისელებს პარავენ სამუშაო ადგილებს. შავკანიანებს თეთრკანიანების წინააღმდეგ გესლავდნენ, მამაკაცებს ქალების წინააღმდეგ, იმიგრანტებს ადგილობრივი მაცხოვრებლების წინაააღმდეგ. გამოდიოდა რომ საზოგადოების ღარიბი ფენის წარმომადგენლები ერთმანეთთან დაპირისპირებაში იმყოფებოდნენ, ხოლო მდიდრები კი წყნარად ცხოვრებას აგრძელებდნენ.

და კიდევ ერთი საინტერესო მომენტი: მარქსიზმმა კაპიტალიზმს დაასწრო იმ გაგებით, რომ სანამ მსოფლიო კაპიტალიზმის შესახებ გაიგებდა, მან უკვე იცოდა მარქსიზმზე.

ლინდა უეჰის მტკიცებით, ტერმინი ”კაპიტალიზმი” ადამ სმიტის მიერ კი იქნა შემოღებული, რომელსაც დღევანდელი ლიბერალური ეკონომიკის მამად მიიჩნევენ, როდესაც ის ბაზირს ”უხილავ ხელზე” საუბრობდა, არამედ პირველად 1854 წელს გამოჩნდა უილიამ თეკერეის რომანში.

ახლახან გამოაშკარავებულმა სამხილებმა ცხადყვეს ბრიტანეთის სამარცხვინო როლი მეოცე საუკუნის პოსტომისეულ პერიოდში მომხდარ ერთ-ერთ ყველაზე სასტიკ ჟლეტვაში.

ბრიტანეთის ოფიციალური პირები ცნობილ ინდონეზიელებში ფარულად ავრცელებდნენ ე.წ. შავ პროპაგანდს [რედ. Black propaganda] 1960-იან წლებში, რომ მომხდარიყო „კომუნისტური ჭირის“ აღმოფხვრა.

მიახლოებით 1965 და 1966 წლებში მინიმუმ 500 000, ზოგიერთის აზრით კი , ინდონეზიის კომუნისტურ პარტიასთან დაკავშირებული 3 მილიონამდე ადამიანი იყო განადგურებული.

ახლახანს ”ფორინ-ოფისის” (დიდი ბრიტანეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს სახელწოდება) მიერ გამჟღავნებული წარსულში გასაიდუმლოებული საბუთების თანახმად, ბრიტანელი პროპაგანდისტები ანტიკომუნისტებს, მათ შორის, გენერლებს, კომუნისტური პარტიის განადგურებისკენ აქეზებდნენ. დღეისთვის უკვე ცნობილია, რომ მასობრივი მკვლელობების მიღმა იდგა ინდონეზიის ჯარი, რომელიც სრულად მართავდა ვითარებას; ვითარებას, რომელსაც ამერიკის სადაზვერვო სამსახურის მიერ იქნა შეფასებული, როგორც საუკუნის ერთ-ერთი ყველაზე საშინელი მასობრივი ხოცვა.

ჟლეტვის დროს, რომელიც დაიწყო 1965 წლის ოქტომბერში, ბრიტანეთის ოფიციალური პირები მოუწოდებდნენ „კომუნისტური პარტიის და მათთან დაკავშირებული ორგანიზაციების განადგურებისკენ“. მათი მტკიცებით, ერი საფრთხის ქვეშ იქნებოდა იქამდე, სანამ კომუნისტური პარტიის ლიდერები არსებობდნენ და მათი საქმიანობა იქნებოდა დაშვებული და დაუსჯელად ჩაივლიდა“.

ბრიტანეთმა დაიწყო თავდასხმითი პროპაგანდა ინდონეზიის პრეზიდენტის სუკარნოს უარყოფითი რეაქციის საპასუხოდ. პრეზიდენტი სუკარნო უკმაყოფილო იყო იმით, რომ წარსულში მისი სახელმწიფოს ყოფილი კოლონიები გაერთიანდნენ მალაიანურ ფედერაციად [რედ. Federation of Malaya, ჩამოყალიბდა 1948 წელს და 1963 წელს იქნა გაუქმებული], რასაც მოჰყვა ინდონეზიური ჯარის შეჭრა და დაბალი ინტენსიურობის სამხედრო დაპირისპირება. 1965 წელს ”ფორინ ოფისის” ინფორმაციული კვლევის დეპარტამენტის პროპაგანდისტ-სპეციალისტები გაგზავნილნი იყვნენ სინგაპურში, რომ ეწარმოებინათ სუკარნოს რეჟიმის საწინააღმდეგო შავი პიარი. კომუნისტური პარტია კი მკაფიო მხარდამჭერი იყო სუკარნოს მიდგომების და ზოგადად კონფრონტაციული მოძრაობის.

ამ პატარა გუნდმა ინდონეზიელი ემიგრანტების სახელით გამოაქვეყნა ბუკლეტები, რომლებიც გამიზნულად აქეზებდნენ ზეგავლენიან ადამიანებს, მათ შორის, ჯარის გენერლებს. მეტიც, მათ ხელი შეუწყეს მალაზიელების მიერ მართული მიწისქვეშეთა რადიო სადგურის ჩამოყალიბებას და ინდონეზიის დაფარვას, რადიოს ქვეყანაში ხელმისაწვდომობას.

1965 წლის შუალედში ოპერაცია უკვე მთელი სისასტიკით მძვინვარებდა. მას ხელი შეუწყო ჯარის მემარცხენე ოფიცრებისა და კომუნისტური პარტიის ფარული აგენტების მიერ წარუმატებელმა გადატრიალების მცდელობამ, რომელსაც მოჰყვა შვიდი გენერლის მკვლელობა.

გადატრიალების მცდელობა მომავალი პრეზიდენტის გენერალ სუჰარტოს მიერ ეტაპობრივად იყო ჩახშობილი, რის შემდეგაც მან შეძლო სუკარნოს რეჟიმის ჩანაცვლება და არაკომუნისტურ სივრცეში ყველაზე დიდი კომუნისტური პარტიის განადგურება.

პროპაგანდისტები მოუწოდებდნენ საკუთარ მკითხველებს, რომ „საკუთარი თავის და ღირებულებების გადასარჩენად“ მომხდარიყო „კომუნისტური პარტიისა და მისი შეხედულებების საბოლოო განადგურება“. მათი მტკიცებით, „შეფერხება და/ან არასრულფასოვანი ნაბიჯები“ გამოიწვევდნენ უშუალოდ მათ განადგურებას. შემდეგ კვირებში მოხდა კომუნისტური პარტიის და ჩავარდნილ გადატრიალებასთან სავარაუდოდ დაკავშირებული პირების გენოციდი; ამას აგრეთვე მთელ არქიპელაგზე მცხოვრები მემარცხენეები შეეწირნენ.

უდავოა, რომ ბრიტანელ დიპლომატებს ამ მოვლენების შესახებ გააჩნდათ ინფორმაცია. მეტიც, GCHQ-სა და სინგაპურში ჩაი კენგის (Chai Keng) სამონიტორინგო სადგურის მეშვეობით მათ თავისუფლად შეეძლოთ კომუნისტური პარტიის (PKI) საჯარისო დანაყოფების მიერ განადგურების პროცესზე დაკვირვებაც.

დოქტორ დუნკან კემპბელის თანახმად, რომელიც არის გამომძიებელი ჟურნალისტი და GCHQ-ს ექსპერტი, ბრიტანელებს გააჩნდათ ტექნოლოგია, რომელიც მოსმენის საშუალებას იძლეოდა; მათ შორის „ინდონეზიური ჯარის ხელმძღვანელი პირების მიერ საჯარისო დანაყოფებში გაგზავნილ და იქიდან მიღებული ბრძანებებზე დაკვირვების საშუალება; იმ ბრძანებების, რომლების წყალობით ხდებოდა კომუნისტური პარტიასთან სავარაუდოდ დაკავშირებული პირების ალყაში მოქცევა და განადგურება“.

„პოლიტიკური ომის წარმოების კოორდინატორის“ ნორმან რედევეის მიერ, რომელიც ”ფორინ ოფისის” პროპაგანდისტი იყო, ჯაკარტაში ბრიტანელი ელჩისადმი მიწერილი წერილის თანახმად, მათი მიზანი იყო „მასობრივ ჟლეტვაში გენერლების მონაწილეობის ფაქტის დამალვა“, რადგან არსებობდა მოსაზრება, რომ „მათ შეეძლოთ უკეთესი სამსახურის გაწევა, ვიდრე წინა ბანდას“. ეს პიროვნება ჩავიდა სინგაპურში გადატრიალების მცდელობის ჩავარდნის შემდეგ.

ცნობილი ადამიანის უფლებადამცველის, კარმელ ბუდიარდიოს თანახმად, ტარი ლანგი რომელიც თინეიჯერობისას ინდონეზიაში ცხოვრობდა და მისი მშობლები ჯარის მიერ იყვნენ დატყვევებულნი, გამოქვეყნებულ საბუთებს აფასებს, როგორც „შემაძრწუნებელს“; ისინი ამხელენ ბრიტანეთის ნაწილობრივ ბრალს მომხდარ მოვლენებში. „მე გაბრაზებული ვარ, რომ ჩემმა მთავრობამ, ბრიტანულმა მთავრობამ, ეს ჩაიდინა. ბრიტანელებმა არაფერი გააკეთეს ამის შესაჩერებლად“.

რედევეის აზრით, სუკარნოს რეჟიმის დაცემა იყო ბრიტანული პროპაგანდის ერთ-ერთი ბრწყინვალე გამარჯვება. წერილში, რომელიც მან წლების შემდეგ დაწერა ნათქვამია, რომ „სუკარნოს დისკრედიტაცია იყო სწრაფი და წარმატებული. მისი კონფრონტაციული მოძრაობა წლიურად 250,000 ფუნტი სტერლინგი გვიჯდებოდა. მისი რეჟიმის წინააღმდეგ ბრძოლა და დამხობა კი მოხდა IRD-ს კვლევითი და ტექნიკური საშუალებებით ექვს თვეში მინიმალური დანახარჯებით“.

პროფესორი სკო ლუკასის თანახმად, გამხელილი საბუთები ნათელს ჰფენენ იმას, თუ „რაოდენ მნიშვნელოვანია დღემდე“ ბრიტანეთის საგარეო პოლიტიკისთვის „IRD და შავი პროპაგანდა“ პოსტომისეულ პერიოდში, ქვეყნის მიერ წარმოებულ საზღვრებს მიღმა ოპერაციებისთვის. „ეს იყო შედარებით ნაკლებად ძვირად ღირებული გზა, რომ ბრიტანეთს განეხორციელებინა საკუთარი ზეგავლენის მოხდენა; ზეგავლენის, რომლის ღიად აღიარებაც არ იყო შესაძლებელი და სასურველიც კი“.

ტექსტის ორიგინალი – https://bit.ly/3EOCden

კომუნიზმის მარცხის შემდეგ დასავლური ლიბერალიზმის მიერ ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ტრანსფორმირების დანაპირები არასდროს ყოფილა ბოლომდე განხორციელებული; ამან საპირისპირო მოვლენების მოწმენი გაგვხადა.

1990 წლის გაზაფხულზე, 26 წლის ამერიკელმა ჯონ ფეფერმა რამდენიმე თვის განმავლობაში მოიარა მთელი აღმოსავლეთ ევროპა იმ იმედით, რომ შეძლებდა ამ რეგიონის პოსტ-კომუნისტური მომავლის საიდუმლოს ამოხსნას და მის თვალწინ მიმდინარე ისტორიულ ცვლილებებს საკუთარ წიგნში ასახავდა. ფეფერი  არ გახლდათ ამ დარგის ექსპერტი და ამიტომ თეორიების გადამოწმების ნაცვლად, უბრალოდ გაესაუბრა ყველა რჯულისა და საქმიანობის ადამიანს, ვისაც კი შეხვდა. მან მიაგნო აღმაფრთოვანებელ და ამასთანავე დამაფიქრებელ ურთიერთწინააღმდეგობას. აღმოსავლეთ ევროპის მკვიდრნი იმედიანად კი იყვნენ, მაგრამ მაინც შფოთავდნენ, რომ შეიძლება რაიმე ცუდი მომხდარიყო. მის მიერ გამოკითხულთა უმრავლესობა მოელოდა, რომ ხუთი, მაქსიმუმ ათი წლის შემდეგ, ისინი ვენელების ან ლონდონელების მსგავსად იცხოვრებდნენ. თუმცა, ეს მოლოდინები სავსე იყო შესაძლო წარუმატებლობის დარდით. როგორც უნგრელმა სოციოლოგმა ელემერ ჰანკისმა აღნიშნა: „ხალხმა მოულოდნელად გაიაზრა, რომ დამდეგ წლებში გაირკვევა, თუ ვინ იქნება მდიდარი და ვინ ღარიბი; ვის ჩაუვარდება ხელთ ძალაუფლება და ვის არა; ვინ მოექცევა საზოგადოების სათავეში და ვინ მის ბოლოში. და, ბოლოს, ვინ დააფუძნებს დინასტიებს და ვისი შვილები კი უღელქვეშ აღმოჩნდებიან“.

საბოლოო ჯამში, ფეფერმა გამოაქვეყნა წიგნი და აღარ მიბრუნებია ამ საკითხს, რომელმაც მცირე დროის განმავლობაში მისი ყურადღება მიიპყრო. ამასთანავე, ოცდახუთი წლის შემდეგ მან მაინც გადაწყვიტა დაბრუნებულიყო რეგიონში და მოეძებნა ის ადამიანები, რომლებიც 1990 წელს გამოკითხა. ამჯერად აღმოსავლეთ ევროპა უფრო შეძლებული იყო, მაგრამ გაღიზიანებული უსამართლობით. კაპიტალისტურმა მომავალმა დაისადგურა, თუმცა მისგან მიღებული მოგებაც და წნეხიც არა მხოლოდ არათანაბრად, არამედ ბრიყვულადაც კი იყო განაწილებული.

თუ „აღმოსავლეთ ევროპაში მეორე მსოფლიო ომის თაობისთვის კომუნიზმი აღმოჩნდა „წარუმატებელი ღმერთი““, ამჯერად უკვე „რეგიონის ამჟამინდელი თაობისთვის ლიბერალიზმი ჩამოყალიბდა  „წარუმატებელ ღმერთად““.

ამონარიდი ჯონ ფეფერის წიგნიდან

არსებობს 1989 წლის შემდეგ ყოფილი კომუნისტური სახელმწიფოების მიერ დასავლეთზე სწორების მცდელობის აღმნიშვნელ ტერმინთა მთელი რიგი –  ამერიკანიზაცია, ევროპეიზაცია, დემოკრატიზაცია, ლიბერალიზაცია, გაფართოება, ინტეგრაცია, ჰარმონიზაცია, გლობალიზაცია და ასე შემდეგ; თუმცა, ძირითადი გზავნილი იყო უცვლელი – მოდერნიზაცია იმიტაციის მეშვეობით, ხოლო ინტეგრაცია ასიმილირების გზით. თანამედროვე ცენტრალური ევროპის პოპულისტების თანახმად, კომუნიზმის ჩამოშლამ განაპირობა ლიბერალური დემოკრატიის ახალ, გარდაუვალ ორთოდოქსიად ჩამოყალიბება. მათი თანმიმდევრული და უწყვეტი ქადაგების (ჩივილის) საგანია დასავლური ღირებულებების, განწყობების, ინსტიტუტებისა და პრაქტიკების იმიტაციის (გამეორების) სასიცოცხლო საჭიროება და ვალდებულება.

ცივი ომის მიწურულს ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში აღმოცენებული დემოკრატიების უმრავლესობა გარდაიქმნა შეთქმულების თეორიებით შეპყრობილ მაჟორიტარულ (უმრავლესობის) რეჟიმებად. მათში პოლიტიკური ოპოზიცია დემონიზირებულია, არასამთავრობო მედიას, სამოქალაქო საზოგადოებას და დამოუკიდებელ სასამართლოს ჩამორთმეული აქვთ გავლენები, ხოლო სუვერენიტეტი განიხილება, როგორც ხელმძღვანელობის სურვილი და უნარი წინააღმდეგობა გაუწიოს დასავლეთის მიერ „თავს მოხვეულ“ იდეალებს, როგორებიც არიან პოლიტიკური მრავალფეროვნება, სახელისუფლებო გამჭირვალობა და უცხოელების, დისიდენტებისა და უმცირესობებისადმი შემწყნარებლობა.

ცალკე აღებული ვერცერთი ცვლადი ვერ ახსნის 21-ე საუკუნის მეორე ათწლეულში ესოდენ ბევრ და განსხვავებულ გარემოში არსებულ სახელმწიფოებში ერთდროულად ავტორიტარული ანტი-ლიბერალიზმის აღმავლობას. თუმცა, ლიბერალური დემოკრატიის კანონიკური სტატუსისა და იმიტაციის პოლიტიკისადმი გაღიზიანებამ გადამწყვეტი როლი ითამაშა. სწორედ, რომ ალტერნატივის არარსებობა ყველაზე უკეთ ხსნის დღევანდელ პოსტ-საბჭოთა საზოგადოებებში არსებულ ანტიდასავლურ განწყობებს და არა ავტორიტარული წარსულის „მიზიდულობის ძალა“ ან ლიბერალიზმისადმი ისტორიულად განმტკიცებული მიუღებლობა. ამპარტავნული რწმენა, რომ „სხვა გზა არარსებობს“ ჩამოყალიბდა ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში პოპულისტური ქსენოფობიის და რეაქციური ნატივიზმის (ანტი-საიმიგრაციო მოძრაობა) ტალღის განცალკევებულ მამოძრავებელ ძალად; ტალღა, რომელიც დღეისთვის მსოფლიოს უდიდეს ნაწილში ბობოქრობს.

ცივი ომის დასრულებისას ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის მოსახლეობისთვის დასავლეთთან შეერთების შეჯიბრი – საერთო მიზანი იყო. უდავოა, რომ უმთავრესი მიზანი გახლდათ დასავლეთისადმი ისეთი მიმსგავსება, რომ შეუძლებელი ყოფილიყო განსხვავების მოძებნა. დასავლური მოდელის დიდი მონდომებით გადმოღება და ამასთანავე საბჭოთა ჯარების რეგიონიდან გაყვანა აღქმულ იქნა, როგორც განთავისუფლება. თუმცა, გამოწვევებით აღსავსე ორი ათწლეულის შემდეგ წარმოუდგენელია იმ უკუშედეგების უარყოფა, რომლებიც იმიტაციის პოლიტიკას თან ახლდა. გაღიზიანებამ მწვერვალს მიაღწია, არალიბერალური პოლიტიკოსები პოპულარულები გახდნენ და უნგრეთსა და პოლონეთში ხელთ ჩაიგდეს ძალაუფლება.

1989 წლის შემდეგ, პირველ წლებში, ლიბერალიზმი ზოგადად ასოცირდებოდა ისეთ იდეებთან, როგორიც არის ინდივიდუალური შესაძლებლობები, გადაადგილების და მოგზაურობის თავისუფლება, აზრის დაუსჯელად გამოხატვა, სამართლიანობისადმი წვდომა და ხელისუფლების მზაობა ყური დაუგდოს საჯარო მოთხოვნებს. 2010 წელს კი ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ლიბერალიზმის ვერსიები განიცდიან ბოლო ოცი წლის განმავლობაში არსებული ზრდადი სოციალური უსამართლობის, ყოვლისმომცველი კორუფციის და საჯარო სიკეთეების ადამიანების მცირე ჯგუფში მორალურად შერჩევითი გადანაწილების მძიმე წნეხს. 2008 წლის ეკონომიკურმა კრიზისმა წარმოშვა დიდი უნდობლობა ბიზნეს ელიტებისა და ე.წ. კაზინო კაპიტალიზმის (დასავლური ეკონომიკური სისტემა) მიმართ, რამაც ლამის დაანგრია მსოფლიო ფინანსური წყობა.

რეგიონში ლიბერალიზმის რეპუტაცია 2008 წლის შემდეგ ვეღარ აღდგა. ფინანსურმა კრიზისმა დიდი დარტყმა მიაყენა მოსაზრებას, რომელიც დასავლეთში გავარჯიშებული ეკონომისტების მცირე ჯგუფის მიერ არის ჯერ კიდევ მხარდაჭერილი, რომ ამერიკული ტიპის კაპიტალიზმის იმიტაცია უნდა გაგრძელდეს. ნდობა დასავლური პოლიტიკური ეკონომიკისადმი, როგორც კაცობრიობის მომავალზე ორიენტირებული ხედვისადმი, გამომდინარეობდა რწმენისგან, რომ დასავლურ ელიტებს ესმოდათ, თუ რას აკეთებდნენ. უეცრად კი აღმოჩნდა, რომ მათ არ ესმოდათ. სწორედ ამიტომ ჰქონდა 2008 წელს ესოდენ დამანგრეველი არა მხოლოდ ეკონომიკური, არამედ იდეოლოგიური ეფექტი.

დამატებითი მიზეზი, თუ რატომ შეძლეს ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის პოპულისტებმა ევროპული ლიბერალიზმის ბნელი მხარეების წარმატებით გაზვიადება გახლავთ იმაში, რომ დროთა განმავლობაში საერთო (კოლექტიური) მეხსიერებიდან წაიშალა ევროპული ანტი-ლიბერალიზმის კიდევ უფრო ბნელი მხარეები. ამასობაში კი, ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში ხელისუფლებაში მოსული ანტი-ლიბერალური პოლიტიკური ძალები, როგორებიც არიან სამოქალაქო ალიანსი (Civic Alliance, ქართ. ფიდესი – ინგ. Fidesz) უნგრეთში და კანონისა და სამართლიანობის პარტია პოლონეთში (Law and Justice party, PiS), ეწევიან ლიბერალური პრინციპების და ინსტიტუტების წინააღმდეგ დისკრედიტაციის მიზანმიმართულ კამპანიას, რომ გადაფარონ კორუფციასა და ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებაში სამართლიანი ბრალდებები; გაამართლონ დამოუკიდებელი მედიისა და სამართლებრივი ინსტიტუტების ჩამოშლა იმ მიზეზით, რომ ისინი იცავენ ერს უცხო ქვეყნისადმი სიმპათიებით გამსჭვალული (ინგ. foreign-hearted) მტრებისგან.

თუმცა რეგიონში ანტი-ლიბერალური ხელისუფლებების კორუმპირებული და უღირსი ბუნების შესწავლა ვერ დაგვეხმარება მოსახლეობაში ნაციონალისტურ-პოპულისტური პარტიებისადმი მხარდაჭერის წყაროების გაგებაში. პოპულიზმის საწყისები უდავოდ მრავალშრიანია, თუმცა ის ნაწილობრივ გამომდინარეობს იმ შეურაცხყოფასთან, რომელიც დაკავშირებული იყო უმძიმეს გამოწვევასთან ჩამოყალიბებულიყო საუკეთესო (მოწინავე) მოდელის (ინგ. superior model), უკეთეს შემთხვევაში, დაქვემდებარებაში მყოფი მეორე ხარისხოვანი ასლი (ინგ. inferior copy). პოსტ-საბჭოთა პერიოდში განხეთქილება რეალობასა და „დემოკრატიაზე გადასვლის“ ხედვას შორის გაძლიერდა მოვლენილი უცხოელი „შემფასებლების“ მიერ, რომლებსაც არ გააჩნდათ ადგილობრივ პროცესებზე არანაირი წარმოდგენა. ამ ერთად თავმოყრილმა ფაქტორებმა გამოიწვიეს ადგილობრივი რეაქცია რეგიონში (ინგ. nativist reaction, რედ. იგულისხმება ადგილობრივი მოსახლეობის მიერ საკუთარი ინტერესების დაცვა, განსაკუთრებით იმიგრანტებისა და სხვა ქვეყნებიდან ჩამომსვლელების წინააღმდეგ); ერთგვარი ადგილობრივი აუთენტური (ჭეშმარიტი) ნაციონალური ტრადიციების ხელმეორედ „განმტკიცება“, რომლების თითქოს და ჩახშობა ხდებოდა შეუსაბამო დასავლური სტანდარტების გამო. პოსტ-ნაციონალურმა ლიბერალიზმმა, რომელიც ასოცირდებოდა ევროკავშირის გაფართოებასთან, მისცა შესაძლებლობა „სულის ჩამდგმელ“ პოპულისტებს მოეხდინათ ეროვნულ ტრადიციებსა და ეროვნულ იდენტობაზე ექსკლუზიური უფლებების მოპოვება.

ეს გახლდათ რეგიონში ანტი-ლიბერალური ჯანყის მთავარი განმაპირობებელი ფაქტორი. თუმცა, ამასთანავე თანმხლები ცვლადი უდავოდ იყო მტკიცებულება, რომელიც 1989 წლის შემდეგ ჩამოყალიბდა, რომ ლიბერალურ პოლიტიკურ და ეკონომიკურ მოდელებს არ ჰქონდათ ალტერნატივა. ასეთმა ხედვამ გააჩინა სურვილი, რომ ჯინაზე დამტკიცებულიყო საპირისპირო ანუ რეალური ალტერნატივის არსებობა. მაგალითად, ავიღოთ გერმანული ულტრა-მემარჯვენე პოპულისტური პარტია ალტერნატივა გერმანიისთვის (გერ. Alternative fur Deutschland, AfD). სახელიდან გამომდინარე ნათელია, რომ ის შეიქმნა ანგელა მერკელის მტკიცე მონეტარული პოლიტიკის “alternativlos” (უალტერნატივობა) საპირწონედ. მერკელის მიდგომას, რომ მთავრობის პოლიტიკა წარმოადგენს ერთადერთ მართებულს, მოჰყვა ალტერნატივის ძიების მძლავრი და შეუჩერებელი მუხტი. მსგავსი უკუშედეგი მოჰყვა პოსტ-ნაციონალიზმის ნორმალურობის აღქმას, რაც გამოიხატა ყოფილ საბჭოთა ქვეყნებში ანტი-ლიბერალური, ანტი-გლობალისტური, ანტი-საიმიგრაციო და ევროკავშირის საწინააღმდეგო ჯანყში, რომელიც გამოიყენება და იმართება პოპულისტი დემაგოგების მიერ; იმ ადამიანების მიერ, რომლებმაც კარგად იციან, თუ როგორ უნდა მოახდინონ „შიდა მტრების“ დემონიზირება სამოქალაქო მხარდაჭერის მოზიდვისთვის.

ჯორჯ ორუელის თანახმად „ყველა რევოლუცია არის მარცხი, თუმცა არა თანაფარდი მარცხი“. საინტერესოა, თუ რა სახის მარცხი იყო 1989 წლის რევოლუცია იმის გათვალისწინებით, რომ მისი მიზანი დასავლური სტილის ნორმალურობის დანერგვა იყო? რამდენად განაპირობა 1989 წლის ლიბერალურმა რევოლუციამ ორი ათწლეულის მიჯნაზე ანტი-ლიბერალური კონტრ-რევოლუცია?

1989 წელს ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში მომხდარ ე.წ. ხავერდოვან რევოლუციებს მსგავსი ფუნდამენტური პოლიტიკური აჯანყებებისგან განსხვავებით ძირითადად მსხვერპლი არ მოჰყოლია. წარსულში არასდროს მომხდარა ამდენი „ფესვგადგმული“ რეჟიმის ერთდროული ჩამოგდება და ჩანაცვლება ფაქტიურად მშვიდობიანი ხერხების გამოყენებით. მემარცხენეებმა შეაფასეს ე.წ. ხავერდოვანი რევოლუციები, როგორც ადამიანური ძალის (ინგ. popular power) გამოხატვის მაგალითები. მემარჯვენეებმა კი, როგორც თავისუფალი ბაზრის მართვად ეკონომიკაზე და თავისუფალი ხელისუფლების ტოტალიტარულ დიქტატურაზე გამარჯვებად. თავის მხრივ, ამერიკელმა და პრო-ამერიკელმა ლიბერალებმა სიამაყით დაუკავშირეს ლიბერალიზმი ცვლილებისადმი რომანტიზირებულ მისწრაფებას; ლიბერალიზმი, რომელიც მემარცხენეების მიერ წესისამებრ გაშარჟებულია, როგორც არსებული სტატუს-კვოს შენარჩუნების იდეოლოგია. და, რა თქმა უნდა, აღმოსავლეთით ამ რეჟიმების ძირითადად არაძალადობრივი გზით ცვლილება შეფასებულიყო იყო, როგორც ისტორიული, რადგან ცივი ომის დასასრულის აღმნიშვნელი გახდა.

1989 წლის რევოლუციების განსაკუთრებულობა მდგომარეობდა არა მხოლოდ მართ არაძალადობრივ ბუნებაში, არამედ იმაშიც, რომ პროცესებში აქტიურად იყვნენ ჩართულნი კრეატიული და დახვეწილი პოლიტიკური ფიგურები, როგორებიც იყვნენ ვაცლავ ჰაველი ჩეხოსლოვაკიაში და ადამ მიხნიკი პოლონეთში; შესაბამისად, ამ მოვლენებს ხანდახან იხსენებენ, როგორც ინტელექტუალების რევოლუციებს. აღსანიშნია, რომ უტოპიურობისა და პოლიტიკური ექსპერიმენტებისადმი გამჯდარმა მიუღებლობამ განაპირობა რევოლუციების „ხავერდოვანი“ ბუნების შენარჩუნება. თუმცა, რაიმე მართლაც ახლის შექმნის ნაცვლად, ლიდერებმა მიზნად დაისახეს ერთი გადმოღებული სისტემის გაუქმება და უკვე სხვა წყობის პირწმინდად გადმოღება.

გერმანიის ყველაზე გამოჩენილი ფილოსოფოსი, იურგენ ჰაბერმასი 1989 წლის მოვლენებს უწოდებს „სწორ რევოლუციებს“ (ინგ. “rectifying revolutions”) ან „დაეწიო რევოლუციებს“ (ინგ. “catch-up revolutions”), რადგან მისი აზრით, ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში მომხდარი რევოლუციების მთავარი მიზანი გახლდათ იმ სიკეთეებისადმი ხელმისაწვდომობა, რომლებსაც უკვე ფლობდნენ დასავლეთ ევროპელები. შესაბამისად, ლოგიკურია, რომ 1989 წლის პროცესების შემდეგ არსებობდა „ინოვაციური ან მომავალზე ორიენტირებული იდეების ნაკლებობა“.

ამასთანავე, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის მოსახლეობა არ ოცნებობდა ისტორიაში არარსებულ რაიმე იდეალურ სამყაროზე. ადამიანებს უბრალოდ სურდათ  „ნორმალური ცხოვრება“ „ნორმალურ ქვეყანაში“. 1970-ნი წლების მიწურულს უნგრეთს ეწვია ცნობილი გერმანელი პოეტი ჰანს მაგნუს ენცენსბერგერი, რომელიც შეხვდა იმ დროს კომუნისტური რეჟიმის ყველაზე ცნობილ კრიტიკოსებს. მათ განუცხადეს, რომ „ჩვენ არ ვართ დისიდენტები. ჩვენ წარმოვადგენთ ნორმალურობას“. მიხნიკის პოსტ-კომუნისტური სლოგანი იყო „თავისუფლება. ძმობა. ნორმალურობა“. წლების განმავლობაში უკეთესი მომავლის მოლოდინმა დისიდენტებში აწმყოთი ცხოვრების და ყოველდღიურობისგან სიამოვნების მიღების სურვილი განაპირობა.

ამ მხრივ, ცენტრალური ევროპის ელიტებისთვის დასავლეთის იმიტაცია გახლდათ ნორმალურობის მიღწევის კარგად ნაცნობი გზა. თუმცა, ევროკავშირში გაწევრიანების იმედებით გამსჭვალულმა რეფორმატორებმა შესაბამისად ვერ შეაფასეს ლიბერალიზაციის და დემოკრატიზაციის გზაზე არსებული ადგილობრივი შეზღუდვები; მეტიც, ნამეტან ადვილი მოეჩვენათ სრულიად მოქმედი დასავლური მოდელის დანერგვა. დღეისთვის ცენტრალურ ევროპაში აბობოქრებული ანტი-ლიბერალური ტალღა ასახავს გავრცელებულ უსამართლობის განცდას, რომელიც უკავშირდება ეროვნული და პიროვნული ღირსების შებღალვას და გამოწვეულია მართლაც რომ გულწრფელი „რეფორმა იმიტაციის გზით“ მიდგომით (ინგ. reform-by-imitation).

ზოგადად აღმოსავლეთ და ცენტრალურ ევროპაში კომუნიზმის ჩამოშლისას შექმნილმა ეიფორიამ წარმოშვა უახლოეს პერიოდში კიდევ უფრო დიდი გარღვევების იმედი. ზოგიერთი მიიჩნევდა, რომ კომუნისტების თანამდებობებიდან მოხსნა საკმარისი იქნებოდა იმისთვის, რომ ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის მოსახლეობას გაეღვიძა განსხვავებულ, უფრო თავისუფალ, უფრო შეძლებულ და, რაც მთავარია, უფრო დასავლურ სახელმწიფოებში. როდესაც კი დასავლეთისკენ სწრაფმა სვლამ (ინგ. westernization) ჯადოსნური გზით ვერ გამოიღო მყისიერი შედეგი, დაიწყო ალტერნატივის ძიება. ოჯახთან ერთად დასავლეთში გადახიზვნა საუკეთესო გამოსავლად წარმოჩინდა.

საინტერესოა, რომ თუ უწინ დისიდენტებისთვის ისეთი ქვეყნებიდან, როგორიც იყო პოლონეთი,  ემიგრაცია დასავლეთში განიხილებოდა მოღალატეობრივ დანებებად და დეზერტირობად, 1989 წლის შემდეგ ეს მიდგომა უადგილო გახდა. რევოლუციას, რომლის პრინციპული მიზანი იყო დასავლეთისკენ სწრაფვა (ინგ. westernization), არ გააჩნდა დასავლეთში ემიგრაციის საწინააღმდეგო რაიმე წონიანი არგუმენტი. რატომ უნდა დაელოდოს ახალგაზრდა პოლონელი ან უნგრელი იმას, თუ როდის ჩამოყალიბდება მისი ქვეყანა გერმანიად, როდესაც მას შეუძლია ხვალვე დაიწყოს მუშაობა და ოჯახის მშენებლობა გერმანიაში? ზოგადად რეგიონში დემოკრატიული გადასვლა (ინგ. democratic transition) დაემსგავსა დასავლეთში ჯგუფური გადაბარგების ნაირსახეობას; ამგვარად, არჩევანი იყო ან ნაადრევი და ინდივიდუალური ემიგრაცია ან გახიზვნა მოგვიანებით, მაგრამ ჯგუფურად.

რევოლუცია ხშირად აიძულებს ადამიანებს საზღვრები გადაკვეთონ. 1789 წლის ფრანგული რევოლუციისას და 1917 წელს ბოლშევიკების რუსეთში ხელისუფლებაში მოსვლისას სწორედ რომ რევოლუციების მიერ დამარცხებულმა მტრებმა დატოვეს საკუთარი ქვეყნები. გასაკვირია, მაგრამ 1989 წლის შემდეგ, ე.წ. ხავერდოვანი რევოლუციების გამარჯვებულებმა და არა დამარცხებულებმა ამჯობინეს გადაბარგება. ადამიანები, რომლებიც მოუთმენლად ელოდებოდნენ სახელმწიფოებრივ ცვლილებებს და გამოთქვამდნენ მზაობას ჩაფლულიყვნენ თავისუფალი მოქალაქის ცხოვრებაში, პირველები გაემგზავრნენ დასავლეთში სასწავლებლად, სამუშაოდ და საბოლოო ჯამში იქ საცხოვრებლად.

წარმოუდგენელია, რომ ბოლშევიკური რევოლუციის შემდეგ ტროცკის ოქსფორდში ჩაებარებინა სასწავლებლად. თუმცა, სწორედ ასე მოიქცა უნგრეთის მომავალი პრემიერი-მინისტრი ვიქტორ ორბანი და ბევრი სხვა. 1989 წლის რევოლუციონერებს შორის დასავლეთში გამგზავრების დიდი მუხტი სუფევდა, რადგან სურდათ პრაქტიკაში ენახათ ნორმალური საზოგადოების მუშაობა, რომლის მსგავსის აშენებას სახლში აპირებდნენ.

პოსტ-ცივი ომისეულ პერიოდში მოსახლეობის დიდი ოდენობით გადინებას, განსაკუთრებით მონდომებული ახალგაზრდების, მოჰყვა მძიმე ეკონომიკური, პოლიტიკური და ფსიქოლოგიური შედეგები. როდესაც ექიმი ტოვებს ქვეყანას, მას თან მიაქვს არა მხოლოდ მის განათლებაში სახელმწიფოს მიერ ჩადებული რესურსები, არამედ საკუთარი ნიჭიც და ამბიციებიც. მოგება, რომელსაც მისი სამშობლო იღებს ოჯახისთვის შესრულებული ფულადი გზავნილებიდან ვერ შეედრება ის სარგებელს, რომელსაც სახელმწიფო მიიღებდა ამ ექიმის უშუალოდ ადგილზე ჩართულობიდან.

ახალგაზრდა და განათლებული ადამიანების გახიზვნამ მნიშვნელოვანი, შესაძლოა გამოუსწორებელი, ზიანი მიაყენა ლიბერალური პარტიების არჩევნებში გამარჯვების შესაძლებლობას. ამით შეიძლება აიხსნას ის, რომ რეგიონის ბევრ ქვეყანაში შეიძლება წავაწყდეთ ბავშვების გარეშე მიტოვებულ ევროკავშირის მიერ დაფინანსებულ ბავშვებისთვის განკუთვნილ მოწესრიგებულ სათამაშო სივრცეებს. ეს მიგვითითებს იმაზე, რომ ლიბერალური პარტიები უკეთეს შედეგს აჩვენებენ საზღვარგარეთით განთავსებულ საარჩევნო უბნებზე. მაგალითად, 2014 წელს ლიბერალური განწყობების მქონე ეთნიკურად გერმანელი კლაუს იოჰანისი არჩეულ იქნა რუმინეთის პრეზიდენტად იმიტომ, რომ საზღვარგარეთ მცხოვრები 300,000 რუმინელიდან აბსოლუტურმა უმრავლესობამ მას მისცა ხმა. ქვეყანაში, სადაც ახალგაზრდობის უმრავლესობა შრომობს, რომ ემიგრაციაში წავიდეს, სამშობლოში უბრალოდ  დარჩენაც კი აღიქმება, როგორც პირადი მარცხი; და ეს მიუხედავად იმისა, თუ ადგილზე კეთილდღეობის რა დონეს მიაღწიეს.

ემიგრაციის და მოსახლეობის მკვეთრი კლების საკითხები პირდაპირ კავშირია ლტოლვილთა კრიზისთან, რომელიც თავს დაატყდა ევროპას 2015-16 წლებში. 2015 წლის 24 აგვისტოს გერმანიის კანცლერმა მერკელმა  გერმანიაში ასობით ათასი სირიელი ლტოლვილის შეშვების გადაწყვეტილება მიიღო. სულ რაღაც 10 დღეში 4 სექტემბერს ვიშეგრადული ჯგუფის (ინგ. Visegrad group) წევრმა სახელმწიფოებმა – ჩეხეთის რესპუბლიკამ, უნგრეთმა, პოლონეთმა და სლოვაკეთმა განაცხადეს, რომ ევროკავშირის მიერ ლტოლვილთა ევროპაში გადანაწილების კვოტირების სისტემა იყო „მიუღებელი“. ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის მთავრობები არ წამოეგენ მერკელის ჰუმანიტარულ რიტორიკას. „ვფიქრობ, რომ ეს უბრალოდ სისულელეა!“ – განაცხადა მარია შმიდტმა, ვიქტორ ორბანის წამყვანმა ინტელექტუალმა.

ეს იყო მომენტი, როდესაც ცენტრალური ევროპის პოპულისტებმა გამოაცხადეს დამოუკიდებლობა არა მხოლოდ ბრუსელისგან, არამედ უპირველეს ყოვლისას დასავლური ლიბერალიზმისგან და მისთვის დამახასიათებელი სამყაროსადმი ღია კარის პრინციპის სულისკვეთებისგან. ცენტრალური ევროპის პოპულისტებმა, რომლებიც მოსახლეობაში შიშების დანერგვით არიან დაკავებულნი, წარმოადგინეს ლტოლვილთა კრიზისი, როგორც საბოლოო მტკიცებულება იმისა, რომ ლიბერალიზმმა დააკნინა ერის უნარი დაიცვას საკუთარი თავი არამეგობრულად განწყობილი მსოფლიოსგან.

დემოგრაფიული პანიკა, რომელმაც მოიცვა ცენტრალური ევროპა 2015-18 წლებში მინელებას მიეცა. იმის გათვალისწინებით, რომ რეგიონის ქვეყნებში ემიგრანტები რეალურად არც კი ჩასულან, აუცილებელია დავფიქრდეთ, თუ რატომ გახდა ეს თემა ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში ესოდენ მნიშვნელოვანი პოლიტიკური მოვლენა.

პირველი მიზეზი, რომელიც უკვე აღვნიშნეთ არის ემიგრაცია. იმიგრაციისადმი წუხილები გაღვივებულია შიშით, რომ უცხოელები ვერ გაივლიან საზოგადოებაში ასიმილირების პროცესს, რაც გამოიწვევს ეროვნული იდენტობის აღრევას, შესაბამისად დაასუსტებენ ეროვნულ ერთობას. თავის მხრივ, ეს შიში კი გამძაფრებულია ადგილზე არსებული დემოგრაფიული ჩამოშლით, რაზეც ძირითადად თვალს ხუჭავენ. 1989-2017 წლებში ლატვიამ განიცადა მოსახლეობის 27% კლება, ლიტვამ 22.5%, ხოლო ბულგარეთმა 21%. რუმინეთში 3.4 მილიონიანი მოსახლეობის უმრავლესობა 40 წელზე უმცროსია, რომლის ძირითადმა ნაწილმა ქვეყანა დატოვა მას შემდეგ, რაც იგი 2007 წელს ევროკავშირში გაწევრიანდა. შესაბამისად, შეგვიძლია განვაცხადოთ, რომ ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში დემოგრაფიული პანიკის წყარო მოსახლეობის დაბერების, დაბალი შობადობის და ემიგრაციის უწყვეტი ნაკადის ერთობლიობაა. 2008-2009 წლების ფინანსური კრიზისის შედეგად ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპიდან დასავლეთ ევროპაში გაიხიზნა მეტი ადამიანი, ვიდრე სირიის ომისგან გაქცეული ყველა იმიგრანტები ერთად აღებული.

1989 წლის შემდეგ აღმოსავლეთ და ცენტრალური ევროპიდან დაწყებულმა ემიგრაციამ გაამძაფრა ერის გაქრობის შიშები, რის გამოც 2015-16 წლების ლტოლვილთა კრიზისი ძირითადად უარყოფითად იყო შეფასებული რეგიონის წევრ სახელმწიფოების მიერ; და ეს იმის მიუხედავად, რომ უშუალოდ ამ ქვეყნებში იმიგრანტების მხოლოდ მცირეოდენი ნაწილი დარჩა. ჩვენ შეგვიძლია ისიც კი ვივარაუდოთ, რომ ანტი-საიმიგრაციო პოლიტიკა იმ რეგიონში, სადაც იმიგრანტები არარსებობენ არის ფსიქოლოგების მიერ გამოვლენილი ფენომენის – გადატანის (ინგ. displacement) ნათელი მაგალითი; ეს არის თავდაცვის მექანიზმი, რომელიც ჩვენს შემთხვევაში, გულისხმობს ბევრად მნიშვნელოვანი საკითხის დაკნინებას და მის ჩანაცვლებას აგრეთვე აქტუალური, მაგრამ უფრო ადვილად გამკლავებადი გამოწვევით. არარსებული იმიგრანტების მიერ სახელმწიფოს დატყვევების შესაძლო ისტერია წარმოადგენს რეალური გამოწვევის (დეპოპულაცია და დემოგრაფიული ჩამოშლა) წარმოსახვითი საფრთხით (იმიგრანტები) ჩანაცვლებას; გამოწვევა, რომელზეც საუბარი არ შეიძლება.

ცვლილების და მრავალფეროვნებისადმი შიში, რომელიც ასაზრდოებს აღმოსავლეთ და ცენტრალური ევროპის პოპულიზმს, გაღვივებულია მთელი დასავლეთის საზღვრის გასწვრივ საზოგადოებების გადაკეთების უტოპიური პროექტით. ტრავმამ, რომელიც მიღებულ იქნა მოსახლეობის დიდი ოდენობით გადინების შედეგად, შეიძლება ფარდა ახადოს და ახსნას რეგიონის სახელმწიფოებში არსებული დანაკარგის განცდა; იმ ქვეყნებშიც კი, რომლებმაც საკმაო სარგებელი მიიღეს პოსტ-კომუნისტური პოლიტიკური და ეკონომიკური ცვლილებებისგან. ანალოგიურად, მთელი ევროპის მასშტაბითაც იმ ტერიტორიების მკვიდრნი არიან მიდრეკილნი ულტრა-მემარჯვენე პარტიებისთვის ხმის მიცემისკენ, რომლებსაც მოსახლეობის გადინებამ ბოლო ათწლეულების განმავლობაში ყველაზე მეტად დაარტყა.

დემოგრაფიული ჩამოშლის შიშით მართულნი აღმოსავლეთ ევროპის ხელისუფლებები ეძებენ ხელ ჩასაჭიდ მიზეზებს, თუ რატომ უნდა დაეჭვდნენ მათი უგულველყოფილი მოქალაქეები, განსაკუთრებით ახალგაზრდობა, დასავლეთ ევროპაში გადაბარგების საჭიროებაში. ორბანის რიტორიკა ხანდახან ისეთ შთაბეჭდილებას ტოვებს, თითქოს მას სურს მისდიოს დახურული სახელმწიფოს პოლიტიკას (ინგ. closed-country policy), სადაც უმკაცრესად იქნება აღკვეთილი ემიგრაცია და იმიგრაციაც. თუმცა, რადგან არ გააჩნია მსგავსი ბერკეტები, მისი ერთადერთი გამოსავალია მიმართოს ახალგაზრდა უნგრელებს, რომ არ დატოვონ ქვეყანა. თუმცა, როგორ შეიძლება მოხდეს ახალგაზრდა უნგრელების დარწმუნება იმაში, რომ დასავლეთით ისინი უკეთეს სამშობლოს ვერ იპოვიან, თუ უშუალოდ ორბანის პოლიტიკაც ანადგურებს ქვეყნაში წარმატებული და კრეატიული ცხოვრების განვლის შესაძლებლობას?

როგორც ჩანს პოპულისტებმა ვარშავასა და ბუდაპეშტში დასავლეთით დატრიალებულ ლტოლვილთა კრიზისში აღმოსავლეთისთვის უნიკალური შესაძლებლობა დაინახეს. მოქალაქეები აღარ გაეშურებიან დასავლეთისკენ, თუ ის დაკარგავს ხიბლს. დასავლეთის დაკნინება და იმის განცხადება, რომ მისი ინსტიტუტები „იმიტაციის ღირსნი არ არიან“ შეიძლება განვიხილოთ უსამართლობისთვის ერთგვარ წარმოსახვით შურისძიებად. თუმცა, ამას აგრეთვე აქვს დამატებითი სარგებელიც – ის ხელს უწყობს რეგიონში არსებულ პოლიტიკის ნომერ პირველ პრიორიტეტს – მოსახლეობის ემიგრაციისგან თავშეკავებას. პოპულისტები ეწინააღმდეგებიან იმას, თუ როგორ დახვდა დასავლეთ ევროპა აფრიკელებს და ახლო აღმოსავლეთის მკვიდრ მოსახლეობას. თუმცა, სინამდვილეში მათი უკმაყოფილება გამოწვეულია იმით, თუ როგორ გაუღო ევროკავშირის დასავლეთ სახელმწიფოებმა კარები ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის მოქალაქეებს, რითაც სავარაუდოდ ხელი შეუწყო რეგიონის ყველაზე პროდუქტიული ადამიანური რესურსის გადინებას.

ჩვენს განხილვას მივყავართ თანამედროვე ანტი-ლიბერალიზმის საფუძვლებთან. კერძოდ, ბევრი თანამედროვე თეორეტიკოსის მოსაზრების საპირწონედ, პოპულისტების რისხვა ნაკლებად ეხება მულტიკულტურალიზმს, ვიდრე ინდივიდუალიზმსა და კოსმოპოლიტიზმს. ეს მნიშვნელოვანი პოლიტიკური დაშვებაა, რადგან აღიარების შემთხვევაში, ცხადყოფს, რომ შეუძლებელია ინდივიდუალიზმის და კოსმოპოლიტიზმის ქოლგის ქვეშ ვაწარმოოთ პოპულიზმის წინააღმდეგ მულტიკულტურალიზმზე უარის თქმით ბრძოლა. აღმოსავლეთ და ცენტრალური ევროპის ანტი-ლიბერალი დემოკრატებისთვის ევროპაში თეთრი ქრისტიანი უმრავლესობისთვის (ინგ. white Christian majority) უმნიშვნელოვანეს საფრთხეს წარმოადგენს დასავლური საზოგადოების უუნარობა დაიცვას საკუთარი თავი. მას არ შეუძლია ამის გაკეთება გაბატონებული ინდივიდუალიზმის და კოსმოპოლიტიზმის გამო, რომლებმაც ის დააბრმავა და ვერ აღიქვამს არსებულ გამოწვევებს.

ანტი-ლიბერალური დემოკრატია გასცემს პირობას, რომ თვალს აუხელს მოქალაქეებს. თუ 1990-იან წლებში ლიბერალური თანხმობა ეხებოდა ინდივიდუალურ ლეგალურ და კონსტიტუციურ უფლებებს, თანამედროვე ანტი-ლიბერალური თანხმობის მიხედვით, თეთრი ქრისტიანი უმრავლესობის უფლებებს კრიტიკული საფრთხე ემუქრებათ. და ამ ბრუსელისა და აფრიკის ბოროტი კავშირის მიერ ალყაში მოქცეული უმრავლესობის მყიფე უპირატესობის შესანარჩუნებლად ევროპელებმა უნდა ჩაანაცვლონ ლიბერალების მიერ თავს მოხვეული წყალწაღებული ინდივიდუალიზმი და უნივერსალიზმი მასკულინური იდენტობის პოლიტიკით ან მათივე ჯგუფური პარტიკულარიზმით. ეს ის ძირითადი გზავნილებია, რომლების გამოყენებითაც ორბანი და კანონისა და სამართლიანობის პარტიის ლიდერი პოლონეთში იაროსლავ კაჩინსკი საკუთარ მოქალაქეებში არსებული ქსენოფობიური ნაციონალიზმის გაღვივებას შეეცადნენ.

ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის პოპულისტების მიერ დასავლურ ლიბერალიზმზე შურისძიების მწვერვალი არის არა დასავლეთის იმიტაციის იდეის უარყოფა, არამედ მისი ამობრუნება. ორბანს და კაჩინსკის არაერთხელ უთქვამთ, რომ ისინი არიან ნამდვილი ევროპელები; და თუ დასავლეთი საკუთარ თავს გადაარჩენს, ის იძულებული იქნება დაემსგავსოს აღმოსავლეთს. 2017 წლის ივლისში სიტყვით გამოსვლისას ორბანმა განაცხადა:

„ოცდაშვიდი წლის წინ აქ ცენტრალურ ევროპაში ჩვენ გვჯეროდა, რომ ევროპა იყო ჩვენი მომავალი; დღეს ჩვენ ვგრძნობთ, რომ ჩვენ ვართ ევროპის მომავალი“.

აკადემიური თარგმანის ავტორი: არჩილ სიხარულიძე

სტატიის ორიგინალი The Guardian-ზე

საუბარში ამ სიტყვის (ჩე) ხშირი ხმარებისთვის შეარქვეს კუბელმა მეგობრებმა ერნესტო გევარას მეტსახელი ”ჩე”. ბატისტას დამარცხების შემდეგ, ერნესტო კუბის ეროვნული ბანკის დირექტორად დანიშნეს; ახალგამოშვებულ ბანკნოტებზე ხელს აწერდა უბრალოდ – ”ჩე”.

”ჩემთვის – ”ჩე” ყველაზე ძვირფასი, ყველაზე მნიშვნელოვანია ცხოვრებაში. სხვანაირად არც შეიძლება, უამისოდ ჩემი სახელი და გვარი რაღაც მცირეა, რაღაც პირადი და უმნიშვნელოა” – ერნესტო გევარა

”ჩემი შვილის ძარღვებში ირლანდიელ მეამბოხეთა, ესპანელ დამპყრობელთა და არგენტინელ პატრიოტთა სისხლი ჩქეფდა. როგორც ჩანს, მას მემკვიდრეობით დაჰყვა მოუსვენარ წინაპართა ზოგიერთი თვისება. მის ხასიათში იყო რაღაც ისეთი, რაც შორეული ხეტიალის, საშიში თავგადასავლებისა და ახალი იდეებისაკენ იზიდავდა” – დონ ერნესტო გევარა ლინჩი

”ჩეს ვეუბნები – იცი რა, მოდი აქ (პერუ, მაჩუ – პიქჩუ) დავრჩეთ, მე ინკური წარმოშობის მდიდარ ინდიელზე დავქორწინდები, თავს პერუს იმპერატორად გამოვაცხადებ, შენ კი პრემიერ-მინისტრად დაგნიშნავ და ჩვენ მოვახდენთ სოციალურ რევოლუციას. ჩემ მიპასუხა: გაგიჟდი ძმაო, გასროლის გარეშე რევოლუცია ვის მოუხდენია!” – ალბერტო გრანადო

ჩეს ბევრჯერ უთქვამს, რომ რევოლუციონერი, სახელმწიფო მოღვაწე ბერივით უნდა ცხოვრობდესო.

”დამარცხებული არასდროს დავბრუნდები. დამარცხებას სიკვდილი მიჯობს – ეს ლამაზი სიტყვები არ გახლდათ, ასეთი იყო მისი (ჩე) მრწამსი” – ალბერტო გრანადო.

”პირველი რევოლუციური ნათლობა გვატემალაში მივიღე” – ჩე

”მას ეზიზღებოდა იმპერიალიზმი, არა მარტო უაღრესად განვითარებული პოლიტიკური შეგნების გამო, არამედ იმიტომაც, რომ გვატემალაში ყოფნისას თავად იყო მოწმე იმპერიალიზმის დანაშაულებრივი აგრესიისა – როდესაც დაქიარებულმა სამხედრო ძალებმა ცეცხლითა და მახვილით ჩააქრეს რევოლუცია ამ ქვეყანაში” – ფიდელ კასტრო

”ფიდელი კომუნისტი არაა… კომუნისტობას უპირველესად მე მომაწერენ” – ჩე

”მე დავტოვე გვატემალა, უფრო სწორად, გამოვიქეცი… აი, მაშინ მივხვდი უმთავრესს: იმისათვის, რომ რევოლუციონერი გახდა – რევოლუციაა საჭირო. არაფერს არ ნიშნავს იზოლირებული, ინდივიდუალური მოქმედება, მაღალი იდეალები, ამ იდეალებისთვის ბრძოლა და თავგანწირვა, განცალკევებული ბრძოლა მთავრობისა და სოციალური უკუღმართობის წინააღმდეგ, ერთგულთა გმირობა და ვაჟკაცობა. იმისათვის, რომ რევოლუცია მოახდინო, საჭიროა ის, რაც კუბაშია: მთელი ხალხის მობილიზება, ხალხისა, რომელსაც შეუძლია ისარგებლოს იარაღითა და ბრძოლაში მიღებული საყოველთაო გამოცდილებით” – ჩე

”ნახევრად მშივრები ვიყავით, პატოხოს არაფერი გააჩნდა, მე კი სულ რამდენიმე პესო მქონდა. ვიყიდე ფოტოაპარატი და დავიწყეთ სურათების გადაღება. სურათებს ერთ-ერთი მექსიკელის ლაბორატორიაში ვბეჭდავდით. ფეხით შემოვივლიდით ხოლმე ამ უზარმაზარ ქალაქს, რომ როგორმე ჩვენი ფოტოსურათები გაგვესაღებინა; თითქმის ძალით შევაჩეჩებდით ხოლმე მყიდველს და რამდენიმე თვე ამით ვირჩენდით თავს. თანდათან ჩვენი საქმეებიც გამოსწორდა” – ჩე

”ფიდელ კასტრო ერთ-ერთ ცივ საღამოს, მექსიკაში გავიცანი. მახსოვს, ჩვენი პირველი საუბარი საერთაშორისო პოლიტიკას შეეხებოდა. დილამდე ვსაუბრობდით. ასე გავხდი მომავალი ექსპედიციის მონაწილე” – ჩე

”მაშინ მას ჩემზე მეტად ჩამოყალიბებული რევოლუციური იდეები ჰქონდა. თეორიისა და იდეოლოგიის მხრივ იგი ჩემზე განვითარებული იყო. ჩემთან შედარებით იგი უფრო მოწინავე რევოლუციონერი იყო” – ფიდელ კასტრო

”მე მგონია, იგი სხვებს არ ჰგავს. ყოველ შემთხვევაში, ის სხვებზე უკეთესად საუბრობს და რაც მთავარია, ფიქრობს” – რაულ კასტრო

”ფიდელთან მთელი ღამე ვსაუბრობდი. დილით მე უკვე მომავალ ექსპედიციაში ჩამრიცხეს ექიმად. კაცმა რომ თქვას, ლათინურ ამერიკაში ხეტიალისა და გვატემალის ამბების შემდეგ ბევრი არ იყო საჭირო, რომ კვლავ იარაღი ამეღო ხელში და საბრძოლველად წავსულიყავი, მაგრამ ფიდელმა ჩემზე არაჩვეულებრივი შთაბეჭდილება მოახდინა. მას ყველაზე რთული საკითხების გადაწყვეტა შეეძლო. ღრმად სწამდა, რომ ბრძოლას დაიწყებდა, დაიწყებდა და გამარჯვებით დააგვირგვინებდა. მე გადამედო მისი ოპტიმიზმი. საჭირო იყო საქმისათვის ხელის მოკიდება, კონკრეტული ზომების მიღება. ერთი სიტყვით, საჭირო იყო ბრძოლა. მონანიების დრო აღარ იყო – საჭირო იყო მხოლოდ მოქმედება” – ჩე

”ჩვენ ყოველთვის გვწამდა ფიდელის” – ჩე

”გლეხებისაგან ყურადღებასა და პატივისცემას ყველა ვგრძნობდით – სიხარულით გვხვდებოდნენ და საიმედოდ გვმალავდნენ სახლებში. ყველაზე მეტად ხალხის ფიდელს სჯეროდა. მან ბელადის და ორგანიზატორის უჩვეულო ტალანტი გამოამჟღავნა. სადმე, ტყეში ვსახავდით გაბედულ გეგმებს. ვოცნებობდით ბრძოლებზე, დიდ საბრძოლო ოპერაციებზე, გამარჯვებაზე. ეს იყო ბედნიერი დრო. სხვა სიამეთა შორის, ჩემს ცხოვრებაში პირველად ვტკბებოდი სიგარებით, რომლებსაც იმიტომ ვეწეოდი, რომ კოღოების მოსაბეზრებელი თავდასხმებისაგან თავი დამეცვა. პირველად მაშინ შევიგრძენი კუბური სიგარის არომატი. არ ვიცი, სიგარისაგან ვიყავი გაბრუებული, თუ ჩვენი გაბედული გეგმებისაგან : თავს სამოდ ვგრძნობდი” – ჩე

”ვერ წარმომიდგენია, როგორ შეეძლო სიარული (ჩე), ასთმა თითქმის ახრჩობდა, მაგრამ იგი ჩვენთან ერთად დადიოდა მთებში ყველა საბრძოლო და სამგზავრო ნივთებით აღჭურვილი: მართლაც რკინის ნებისყოფა ჰქონდა, მაგრამ უფრო მტკიცე იყო მისი თავდადება იდეალებისადმი – ეს გრძნობა იყო მისი ამოუწურავი ენერგიის წყარო” – კაპიტანი ანტონიო

”როგორ ჰგავს მთელი სამყარო კუბას! ყველგან ერთი და იგივე ამბები ხდება. პატრიოტებს, შეიარაღებულნი არიან ისინი თუ არა, აჯანყდნენ თუ არ აჯანყებულან, ყველგან ებრძვიან, ყველგან ანადგურებენ და ჯალათები იმარჯვებენ ”ხანგრძლივი და წარმატებული ბრძოლის შემდეგ” – ჩე

”კიდევ ერთხელ მოგილოცავ. ბევრჯერ მითქვამს და ახლაც ვიმეორებ – შენი (ფიდელი) დამსახურება მუდამ იქნება ის, რომ შენ დაამტკიცე შეიარაღებული ბრძოლის შესაძლებლობა, ბრძოლისა, რომელიც ხალხის მხარდაჭერით სარგებლობს. ახლა კი შენ დაადექი უფრო შესანიშნავ გზას, რომელიც მასების შეიარაღებული ბრძოლის შედეგად გამარჯვებამდე მიგიყვანს” – ჩე

”რევოლუცია ჩვენ იმპერიალიზმთან სასიკვდილო შეტაკებით უნდა მოვახდინოთ. ჭეშმარიტი რევოლუციის შენიღბვა არ შეიძლება” – ჩე

ლათინურ ამერიკაში, სადაც უნდა ვიმყოფებოდე, თავს უცხოელად არ ვთვლი. გვატემალაში გვატემალელი ვიყავი, მექსიკაში – მექსიკელი, პერუში – პერუელი,როგორც ახლა კუბაში კუბელი, მაგრამ აქაც და ყველგან არგენტინელი ვარ, რადგანაც არ შემიძლია დავივიწყო მატესა და ასადოს გემო. ასეთია ჩემი ხასიათის თავისებურება” – ჩე

– თქვენ კომუნისტი ხართ?
– თუ თქვენ მიგაჩნიათ, რომ ის, რასაც ვაკეთებთ ხალხის კეთილდღეობისათვის, კომუნიზმის გამოვლინებაა, მაშინ შეგიძლიათ კომუნისტად ჩამთვალოთ. თუ თქვენ მეკითხებით, ვეკუთვნი თუ არა სახალხო სოციალისტურ პარტიას, გიპასუხებთ: არა!
– რისთვის ჩამოხვედით კუბაში?
– მინდოდა მონაწილეობა მიმეღო ამერიკის კონტინენტის თუნდაც ერთი მტკაველი მიწის განთავისუფლებაში.

”აბსოლუტური საიდუმლოება პარტიზანული მოძრაობის პირველი და ძირითადი პირობაა” – ჩე

”მე კუბელი ვარ, მე არგენტინელიც ვარ და თუ არ შემომიწყრებიან ლათინური ამერიკის ფრიად პატივცემული ვაჟბატონები, არავისზე ნაკლები პატრიოტი არა ვარ ლათინური ამერიკის. მზად ვარ ნებისმიერ დროს, როცა კი საჭირო იქნება თავი გავწირო ლათინური ამერიკის რომელიც გნებავთ იმ ქვეყნის განთავისუფლებისათვის. ამისათვის სამაგიეროდ არაფერს მოვითხოვ, არც ვინმეს ექსპლუატაციას, არც სახელსა და ჯილდოს” – ჩეს გამოსვლა გაეროს XIX ასამბლეაზე, 1964 წელი, ნიუ იორკი.

”რევოლუციის დროს, თუ ჭეშმარიტი რევოლუციაა, ან იმარჯვებენ, ან იღუპებიან. ამ გზაზე ბევრი მეგობარი დავტოვეთ” – ჩე

”დასაწყისში საკმარისია 30 ან 50 კაცი. ასეთი რაზმით ლათინური ამერიკის ნებისმიერ ქვეყანაში შეიძლება შეიარაღებული ბრძოლის დაწყება” – ჩე

”ჩემი დამარცხება არ იგულისხმებს იმას, რომ გამარჯვება არ შეიძლებოდა. ბევრი დაიღუპა ევერესტზე ლაშქრობის დროს, მაგრამ ბოლოს ის მაინც დაიპყრეს” – ჩე

---

ოსკარ უაილდი ამტკიცებდა, რომ საზოგადოება სოციალიზმის მოპოვებით და მის პრინციპებზე უნდა მოეწყოს. ის მიიჩნევდა, რომ სოციალიზმი აღადგენს საზოგადოების ჯანსაღი ორგანიზმის სრულყოფილ მდგომარეობას.

ოსკარ უაილდი საზოგადოებისთვის მეტწილად ცნობილია, როგორც “დორიან გრეის პორტრეტის” ავტორი. ფართო მასებისთვის ნაკლებადაა ცნობილი, რომ იგი წმინდა წყლის მემარცხენე იყო. ცნობილი მწერლის აზრით თუ კაპიტალიზმის დროს მოსახლეობა ერთმანეთის წინააღმდეგ იბრძვის, სოციალიზმის პირობებში ხალხი  ერთმანეთთან ითანამშრომლებს. უაილდი მხარს უჭერდა სოციალისტურ საზოგადოებას, სადაც  არ არსებობს ავტორიტარიზმი.

1891 წელს ცნობილმა ინგლისლმა მწერლმა გამოსცა ესე ”ადამიანის სული სოციალიზმის პირობებში“, [The Soul of Man under Socialism], რომელიც ჟურნალ The Fortnightly Review-ში გამოქვეყნდა. 

გთავაზობთ აღნიშნული ესეს არასრულ თარგმანს:

”სოციალიზმის დამყარების შემდეგ მისი უმნიშვნელოვანესი მიღწევა უდაოდ ის გახდება, რომ ის გაგვათავისუფლებს ამ საზიზღარი აუცილებლობისგან სხვებისთვის რომ ვიცხოვროთ, როგორც ეს დღევანდელი გარემოებების დროს თითქმის ყველას აქვს თავს მოხვეული. უაღრესად იშვიათად გამოსდის ჩვენგან ვინმეს ამ ტვირთს დააღწიოს თავი.

ჩვენს საუკენეში ხდებოდა, რომ ისეთმა გამორჩეულმა სწავლულებმა როგორიცაა დარვინი, ისეთი ცნობილმა პოეტებმა, როგორიცაა კიტსი, ისეთმა განუმეორებელმა მხატვრებმა, როგორიცაა ფლობერი, შეძლეს საკუთარი თავის დაცვა, როგორც პლატონმა თქვა “კედლის საფარქვეშ” და მათთვის დამახასიათებელი შემოქმედებით ნიჭს ხორცი შეასხეს საკუთარი უმაღლესი იდეალების სახელით.

მაგრამ ვაი, რომ ეს გამონაკლისია. ადამიანების უმრავლესობა საკუთარ ცხოვრებას ისახიჩრებს სახიფათო და გადამეტებული ალტრუიზმით – ისახიჩრებს საკუთრივ საკუთარი ნების საწინააღმდეგოდ. კაცობრიობა გარშემო საშინელ სიღარიბეს, შემზარავ სისაძაგლეს და საზარელ შიმშილს ხედავს. რა თქმა უნდა ამას არ შეუძლია არ შეგარყიოს სიღრმისეულად. ადამიანი ემოციურად ბევრად უფრო მობილურია, ვიდრე ინტელექტუალურად, როგორც კრიტიკის ამოცანებზე ამასწინათ გამოსულ ჩემს სტატიაში ავღნიშნავდი, ტანჯვა ბევრად უფრო სწრაფად ჰპოვებს გამოძახილს ადამიანებში, ვიდრე ნებისმიერი აზრი.

სოციალიზმი ღირებული გახდება გამორჩეულად იმიტომ, რომ ინდივიდუალიზმამდე მიგვიყვანს.

სოციალიზმი, კომუნიზმი  – როგორც გინდათ ისე უწოდეთ – კერძო საკუთრების საზოგადოებრივ ქონებაში გარდაქმნის მეშვეობით და კონკურენციის მაგივრად კოოპერაციის წინ წამოწევით საზოგადოებას ნორმალურ სახეს დაუბრუნებს და მის ტრანსფორმირებას მოახდენს სრულად ჯანმრთელ ორგანიზმად, სადაც თითოეულის მატერიალური კეთილდღეობა გარანტირებული იქნება.

არსებითად თუ ვილაპარაკებთ სოციალიზმი ნორმალურ საფუძველს და გარემოს ქმნის ცხოვრებისთვის. მაგრამ ცხოვრების სრუყოფილი განვითარებისთვის უმაღლესი სრულყოფილების გზაზე ოდნავ მეტია საჭირო. ეს კი ინდივიდუალიზმია.

თუ სოციალიზმი ავტორიტარული გახდება, თუ შემდგომი მმართველობა ეკონომიკური ძალაუფლებით აღიჭურვება, როგორც დღესდღეობით ისინი პოლიტიკური ძალაუფლებით არიან აღჭურვილები, ანუ თუ ჩვენ ინდუსტრიული ავტოკრატია დაგვემუქრება – მაშინ კაცობრიობის მომავალი უფრო საშინელი გახდება, ვიდრე აწმყო.

დღესდღეობით, კერძო საკუთრების პირობებში არც თუ ისე ბევრ ადამიანს გააჩნია საკუთარი ინდივიდუალიზმის განვითარების საშუალება. ეს ძირითადად ისინი არიან, ვისაც არ აქვთ იმის აუცილებლობა რომ ”პური ჩვენი არსობისა” გამოიმუშავონ, ვისაც აქვთ იმის ფუფუნება, რომ მოღვაწეობის სფეროს არჩევა შეუძლიათ საკუთარი უნარებითურთ, რაც მათ სიამოვნებას მიანიჭებს.

ესენი არიან პოეტები, ფილოსოფები, მეცნიერები და კულტურის მოღვაწეები – ერთი სიტყვით ნამდვილი პიროვნებები, რომელთაც საკუთარი თავის გამოხატვა შეძლეს, რომელთა მეშვეობითაც კაცობრიობაც გამოხატავს საკუთარ თავს ნაწილობრივ. მეორეს მხრივ, არსებობს უამრავი ადამიანი, რომელთაც არ გააჩნიათ კერძო საკუთრება, მუმდივად ღატაკური არსებობის ზღვარზე იმყოფებიან და იძულებულები არიან იშრომონ, როგორც საკიდარიანმა ცხოველებმა და ის სამუშაო შეასრულონ, რაც მათ უნარებს არ შეესაბამება.

ამაზე ხელს კი მათ მბრძანებლური, სულელური დამამცირებელი მოთხოვნილებების დესპოტია უბიძგებს. ესენი არიანი ღატაკები, რომელთა გარემოშიც მოხდენილი მანერების, მეტყველების სინატიფის, ცივილიზაციის და კულტურის ნიშნების, გემოვნების სიფაქიზის და ცხოვრების ბედნიერების უქუნლობა შეიმჩნევა. უამრავი მატერიალური სიკეთე კაცობრიობის მიერ ამ ადამიანების ერთობლივი შრომის შედეგად იხაპება. მაგრამ ამ ღატაკების წვლილის შედეგი ყოველთვის მატერიალურია, გაჭირვებული ადამიანის პიროვნება ოდნავ ინტერესსაც კი არ იწვევს. ის მხოლოდ და მხოლოდ უსასრულოდ მცირე ნაწილია იმ ძალის, რომელიც მისი არსებობის შესახებ არც კი ჩაფიქრდება და მას წურავს; და ასე უფრო წყნარადაა ყველაფერი, რადგანაც დათრგუნული ღატაკი ბევრად უფრო მორჩილია.

რა თქმა უნდა საჭიროა დავსძინოთ, რომ ინდივიდუალიზმი, რომელიც კერძო საკუთრების პირობებშია გამოზრდილი, ყოველთვის ვერ მოგვევლინება როგორც ღირსეული და უნაკლო მაგალითი. ასე მაგალითად ღატაკისთვის, რომელიც თუნდაც განათლებას და მომიხბვლელობასაა მოკლებული, უცხო არაა სხვადასხვა ღირსებები. კერძო საკუთრების ფლობა საკმაოდ ხშირდად მოქმედებს დამღუპველად, ამიტომ სოციალიზმმა ის უნდა ამოძირკვოს.

ქონების დევნაში ადამიანი მზადაა ბოლო ამოსუნთქვამდე იშრომოს. ეს არაა გასაკვირი, იმ კოლოსალურ კეთილდღეობას თუ გავითვალისწინებთ, რაც საკუთრებას მოაქვს. სამწუხარო ისაა თუ რატომაა იძულებული საზოგადოება ამ პრინციპებზე აშენდეს, რომ ადამიანი ძალაუნებურად თავისუფლებას კარგავს და არ აქვს საშუალება განავითაროს ყველაფერი ის არაჩვულებრივი, განსაკუთრებული, აღტაცების გამომწვევი, რაც მასშია ჩადებული ასეთნაირად არ ძალუძს განიცადოს ნამდვილი სიამოვნება და ყოფიერების სიხარული. ამასთან ერთად მისი მდგომარეობა მეტისმეტად არასტაბილურია. 

შეიძლება ისეც მოხდეს,  რომ ზღაპრულად მდიდარი მოვაჭრე ნებისმიერ მომენტში გარემოებების მმართველი და ბატონ-პატრონი გახდება. ქარი თუ უფრო ძლიერად დაუბერავს, ამინდი თუ უცბად შეიცვლება, და ა.შ – გემი ფსკერისკენ წავა, გარიგება ჩაიშლება, მდიდარი გაღარიბდება, და შესაშური მდგომარეობიდან მოგონებებიც კი არ დარჩება. მაგრამ არ არსებობს არანაირი ძალა, რომელმაც შეიძლება ზიანი მიაყენოს ადამიანს, მის გარდა. არ არსებობს ძალა, რომელიც ადამიანს იმას წაართმევს, რაც მას გააჩნია. მთელი მისი სიმდიდრე სწორედ მასშია თავმოყრილი. რაც ადამიანს მიღმაა მასზე არ უნდა ზემოქმედებდეს.

კერძო საკუთრების გაუქმებასთან ერთად ჩვენ მივიღებთ ჭეშმარიტ და ჯანსაღ ინდივიდუალიზმს. არავინ არ გაფლანგავს ცხოვრებას ნივთების და სიმბოლოების დაგროვებაზე. ადამიანს დაიწყებს ცხოვრებას.

ცხოვრების ცოდნა ჩვენი დროის უიშვიათესი უნარია. ბევრნი არსებობენ, მაგრამ არაუმეტეს.

როდესაც ადამიანი ბედნიერია, ის ჰარმონიაშია საკუთარ თავთან და გარე სამყაროსთან. სოციალიზმი ახალი ინდივიდუალიზმის სახით გააბედნიერებს ადამიანს და იდეალური იქნება ჰარმონიისთვის. ეს იქნება ის რისთვისაც ძველი ბერძნები იღწვოდნენ, მაგრამ ვერ მიაღწიეს. ”

წარმოგიდგენთ იტალიელი ფილოსოფოსის, ჟურნალისტის, პოლიტიკური მოღვაწის და იტალიის კომუნისტური პარტიის ხელძღვანელის, ანტონიო გრამშის წერილს ახალი წლის დღესასწაულის კომერციულ და არაადამიანურ ბუნებაზე, რომელიც 1916 წლის 1 იანვარს იტალიურ გამოცემა Avanti-ში გამოქვეყნდა. 

ყოველ დილით, როდესაც ცის საბურველის ქვეშ ვიღვიძებ, მე ვგრძნობ რომ ჩემთვის ახალი წელი დადგა.

აი რატომ მეზიზღება ეს საახალწლო დღესასწაულები, რომლებიც ისე გვიახლოვდებიან, როგორც კრედიტის დაფარვის განსაზღვრული ვადა და ჩვენს ცხოვრებას (და ადამიანურ სულს) კომერციის საკითხად აქცევს, მკაცრად განსაზღვრული ფინანსური აგნარიშგების ბალანსით, დავალიანების თანხით და ახალი ბიუჯეტით.

საახალწლო დღესასწაულების გამო ჩვენ ცხოვრების და სულის უწყვეტობის შეგრძნებას ვკარგავთ. საერთო ჯამაში ჩვენ სერიოზულად ვიწყებთ იმის დაჯერებას რომ არსებობს გარკვეული გარდამტეხი მომენტი ერთ და მეორე წელს შორის – რომ რეალურად იწყება ახალი ისტორია. თქვენ გაკრვეულ გადაწყვეტილებებს იღებთ და საკუთარ გაუბედაობას ნანობთ და ასე შემდეგ. აი რა არის ცუდის სადღესასწაულო თარიღებში.

ამბობენ რომ ქრონოლოგია ისტორიის ბირთვია. კარგით. მაშინ საჭიროა იმის აღიარება, რომ 4-5 მთავარმა სადღესასწაულო თარიღმაც კი, რომლებიც მტიკიცედ ჩაუბეჭდეს ყველა კეთილსინდისიერ ადამიანს ტვინში, ცუდი ხუმრობა ითამაშეს ისტორიასთან – ეს ეხება მათ შორის საახალწლო დღესასწაულებს: ახალი წელი ძველ რომში, შუა საუკუნეებში და ჩვენ ეპოქაში.

ყველა ეს მნიშვნელოვანი თარიღი იმდენად აღწევს ჩვენს ცნობიერებაში, იმდენად გაქვავდნენ მასში, რომ ჩვენ ხანდახან ნამდვილად გვგონია, რომ ცხოვრება იტალიაში მხოლოდ 752 წელს დაიწყო, ხოლო 1490 და 1492 წლები მთების მსგავსად მაღლდება, კაცობრიობის მიერ დატვირთული უეცრად ახალ სამყაროში და ახალ ცხოვრებაში აღმოჩენილი.

ასე რომ თვითონ ახალი წლის თარიღი ისტორიის მანძილზე ერთგვარ დაბრკოლებად გვევლინება – იმად, რაც ისტორიის უწყვეტობის მიმოხილვის საშუალებას არ გვაძლევს, რომელიც უცვლელი ფუნდამენტური გზით ვითარდება მკვეთრი წყვეტების გარეშე – მაგალითად რა იქნებოდა კინოაპარატში ფირი რომ გაიხეს და 2 ნაწყვეტს შორის არსებულ ინტერვალში დამაბრმავებლად კაშკაშა შუქი რომ ჩანდეს. 

აი რატომ მეზიზღება ახალი წელი. მე მინდა რომ ყოველი დილა ჩემთვის ახალი წელი იყოს.

მე მინდა რომ ყოველი დღე შევაჯამო და ყოველი დღე განახლების დღედ იქცეს. დაუღალავად არ გავჩერდეთ არცერთ დღეზე. მე თვითონ ვირჩევ ჩემთვის პაუზებს, როდესაც ცხოვრების ინტენსიურობისგან თრობას ვგრძნობ და საკუთარ ცხოველურ ხასიათში ჩაღრმავება მსურს, მისგან ახალი ძალა და ენერგია რომ შევიძინო. 

არანაირი სულიერი შემგუებლობა დროის მიმართ. მე მინდა, რომ ჩემი ცხოვრების თითოეული საათი ახალი იყოს, მაგრამ წარსულთან დაკავშირებული.

არანაირი დღესასწაული მათი აუცილებელი კოლექტიური პერიოდულობით.

არანაირი დღესასწაული, რომელიც მე ჩემთვის უცხო ადამიანებთან უნდა ავღნიშნო. არანაირი დღესასწაული, რომელსაც მხოლოდ იმიტომ აღნიშნავენ რომ ჩვენი ბაბუის ბაბუებიც აღნიშნავდნენ და ამიტომაც ჩვენც იგივე უნდა გავაკეთოთ.

ეს ყველაფერი ჩემში გულისრევას იწვევს.

და ზუსტად ამ მიზეზის გამო მე სოციალიზმის დადგომას ველოდები – იმიტომ რომ ის სანაგვეზე მოისვრის ყველა ამ დღესასწაულს, რომლებიც ჩვენ სულში ვერ პოულობენ გამოძახილს. და თუ სოციალიზმი ჩვენ ახალ დღესასწაულებს მოგვცემს, ეს სულ მცირე ჩვენი ზეიმი იქნება, და არა ის რისი გადმოღებაც უსიტყვოდ გვევალება ჩვენი ჩერჩეტი წინაპრების კოპირების მეშვეობით.

1989 წლის 25 დეკემბერს ტირგოვიშტეში, სამხედრო ნაწილის ტერიტორიაზე ნიკოლაე და ელენე ჩაუშესკუები დახვრიტეს.

ნიკოლაე ჩაუშესკუ რუმინელი სამხედრო და პოლიტიკური მოღვაწე გახლდათ, 1965 წლიდან რუმინული კომუნისტური პარტიის გენერალური მდივანი, 1974-1989 წლებში კი ქვეყნის პრეზიდენტი.

1970-იან წლებში და 1980-იანი წლების პირველ ნახევარში თითქმის ყველა დასავლური ქვეყანა, საერთაშორისო სავალუტო ფონდი და სხვა ტრანსნაციონალური ფინანსური სტრუქტურები ყველანაირად მხარს უჭერდნენ რუმინეთის მმართველს და მის მიერ გატარებულ პოლიტიკას. რუმინეთი შეღავათიან სესხებს იღებდა, რუმინულ საქონელს დასავლეთის ბაზარებზე ჰქონდა იოლი წვდომა, ”დიდი შვიდეულის” ქვეყნებთან ვაჭრობაში რუმენეთს საკმაოდ კეთილდღეობრივი რეჟიმი გააჩნდა. მსაგვს პრივილეგიებს ”ვარშავის ხელშეკრულების” და ”ეკონომიკური ურთირთდახმარების საბჭოს” (СЭВ) არცერთი ქვეყანა არ ფლობდა.

ჩნდება კითხვა, რატომ?

იმიტომ რომ ნიკოლაე ჩაუშესკუ ხშირ შემთხვევაში გმობდა საბჭოთა კავშირის საგარეო პოლიტიკურ აქციებს (მაგალითად ჩაუშესკუ სოციალისტური ბანაკის ერთადერთი ლიდერი იყო, რომელმაც სასტიკად გაკიცხა 1968 წელს საბჭოთა ტანკების შესვლა ჩეხოსლოვაკიაში) და საერთაშორისო საკითხებში მეტ-ნაკლებად დამოუკიდებელი პოზიცია ეკავა.

რუმინულ-საბჭოთა ურთიერთობის ზრდადი დაძაბულობა ხელს უწყობდა იმას, რომ რუმინეთის სოციალურ-ეკონომიკური პროგრამები რისკის ქვეშ დამდგარიყო. თან ბრეჟნევი და სუსლოვი ”ეკონომიკური ურთირთდახმარების საბჭოს” სხვა წევრებს (ბულგარეთი, უნგრეთი, პოლონეთი, ჩეხოსლოვაკია) აიძულებდნენ სავაჭრო-ეკონომიკური კავშირები რუმინეთთან შეემცირებინათ. ასევე ზემოქმედების სხვა მეთოდებიც გამოიყენებოდა.

ამ პირობებში რუმინეთი იძულებული იყო დასავლეთის ქვეყნებისთვის და მათი სტრუქტურებისთვის ფინანსურ-ეკონომიკური დახმარებისთვის მიემართა. რუმინული წყაროების და საერთაშორისო სავალუტო ფონდის შეფასებების მიხედვით ”ეკონომიკური ურთირთდახმარების საბჭოს” ქვეყნებთან ურთიერთობის გართულების შედეგად რუმინეთის დანაკარგები 1980-1985 წლებში 3 მლრდ. დოლარზე მეტს შეადგენდა.

შედეგად, ყბადაღებული “პერესტროიკის” დასაწყისისთვის რუმინეთი დასავლეთის მნიშვნელოვანი პარტნიორი გახდა. 1975-1985 წლებში რუმინეთს 22 მლრდ. დოლარის ოდენობის დასავლური კრედიტი მიეცა, მათ შორის 10 მლრდ. უშუალოდ აშშ-სგან. მათი დაფარვის ვადა 1990-1996 წლებზე მოდიოდა. მაგრამ როგორც დასავლურ პრესაში აღნიშნავდნენ დასავლური ქვეყნების ლიდერები ბუქარესტს ვალის გადახდას პოლიტიკურად სთავაზობდნენ: მაგალითად გადაკვრით ურჩევდნენ ჩაუშესკუს ”ვარშავის ხელშეკრულების” და ”ეკონომიკური ურთირთდახმარების საბჭოს” დატოვებას, ანუ რუმინეთს საბჭოთა კავშირთან ღია კონფრონტაციისკენ მოუწოდებდნენ.

მაგრამ ჩაუჩესკუ მსგავს რჩევებს და მოწოდებებს თავის დასავლელი პარტნიორებისგან არ იღებდა და აცხადებდა, რომ რუმინეთი თავის ვალებს გათვალისწინებულ დროზე ადრე დაფარავდა. 

საბჭოთა ”პერესტროიკამდე” დასავლეთი ჩაუშესკუს ”დიქტატორს” და “სტალინისტს” არ უწოდებდა, არც ”რუმინელი ხალხის ჯალათის” სახელით მოიხსენიებდა, მაგრამ 1985 წლის შემდეგ დასავლურმა პრესამ აქიურად დაიწყო რუმინელი ლიდერის შემკობა მსგავი ეპითეტებით.

ცოტა ხანში ”დიდი შვიდეულის” ოფიციალურმა წარმომადგენლებმა და ლიდერებმაც ანალოგიური რიტორიკით დაიწყეს ჩაუშესკუს წინააღმდეგ საუბარი. უფრო მეტიც, 1986 წლამდე რუმინეთი აშშ-ის ქვანახშირისა და ნავთობქიმიური მრეწველობის სფეროს აქციებსაც კი ფლობდა, ხოლო ჩაუშესკუს ვიზიტები აშშ-ში და დასავლეთის ქვეყნებში 1985 წლამდე გრანდიოზულ მიტინგებში გარდაიქმნებოდა ხოლმე და რუმინელი ლიდერი მთელმა მსოფლიომ გაიცნო.

1987 წ. რუმინეთს აშშ-ის ქვანახშირისა და ნავთობქიმიური მრეწველობის სფეროს აქციები ჩამოართვეს, ხოლო დასავლეთის ქვეყნებში მისი მიპატიჟებები იმ წელსვე შეწყდა. 1987 წელს რუმინეთს დასავლური კრედიტების მიღებაზე შეზღუდვა დაუწესეს და 1987-1988 წლებში ”დიდი შვიდეულის” წევრებთან ვაჭრობაც მაქსიმალურად გაურთულეს. ანუ სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ დასავლეთმა ჩაუშესკუ ბლოკადაში მოაქცია. რატომ?

პირველ რიგში იმიტომ რომ რუმინელმა ლიდერმა ”პერესტროიკის” კონცეფცია არ გაიზიარა და მას მხარი არ დაუჭირა. 1985 წლის შემდეგ რუმინეთმა გაააქტიურა კავშირები კუბასთან, ჩინეთთან, ალბანეთთან, ირანთან, ლიბიასთან და კორეის სახალხო რესპუბლიკასთან. ჩაუშესკუ აღნიშნავდა რომ ”პერესტროიკას” სოციალიზმი და სოციალისტური სახელმწიფო კრახთან და კომპარტიის შემდგომ ჩამოშლასთან მიყავდა.

1988-1999 ამერიკულ და ბრიტანულ პრესაში აღნიშნავდნენ, რომ ჩაუშესკუ ”დასავლეთის და გორბაჩოვის პრობლემა” ხდებოდა და რუმინეთს შეეძლო ”პერესტროიკის” მოწინააღმდეგე სოციალისტური ქვეყნების მედიატორის და შემაკავშირებელის როლი ეთამაშა.

რუმინეთმა თითქის შეუძლებელი შეძლო და ძალიან მალე დაფარა საკუთარი დავალიენება საერთაშორისო სავალუტო ფონდის და ზოგადად დასავლეთის მიმართ.

პირველად ომისშედგომი პერიოდის განმავლობაში რუმინეთის ექსპორტმა 5 მრლდ. დოლარით გადააჭარბა იმპორტს. ამან ქვეყანას საშუალება მისცა ბევრი ეკონომიკური სირთულე გადაელახა, რაც გამოიწვეული იყო დასავლეთის პოლიტიკის ბლოკადით და გორბაჩოვის საბჭოთა კავშირთან მიმართებაში არსებული პრობლემებით. 

რუმინული და უნგრული პრესის თანახმად (რაც რუმინეთში მხოლოდ 1995 წელს გამოქვეყნდა)  1987 წლიდან რუმინეთში შეაღწიეს სპეციალურად მომზადებულმა აგენტებმა საბჭოთა კავშირიდან, უნგრეთდან, ისრეალიდან, აშშ-დან, გერმანიიდან და დიდი ბრიტანეთიდან. მათ ”სამსახური” ურთიერთთანამშრომლობას ითვალისწინებდა. ზოგიერთი მონაცემის თანახმად მათი რაოდენობა 1989 წლისთვის 500-ს აღწევდა.

რუმინეთის სიტუაცია იმითაც იყო უნიკალური, რომ ამერიკულმა და საბჭოთა სპეცსამსახურება ერთობლივი ძალებით დაიწყეს ჩაუშესკუს წინააღმდეგ სხვადასხვა სცენარების დაგეგმვა.

სხვადასხვა წყაროების მიხედვით რუმინული თემა 1988 წელს იყო ერთ-ერთი უმთავრესი  გორბაჩოვის, შევარდნაძის, გრომიკოს და იაკოვლევის დასავლეთის ოფიციალურ წარმომადგენლებთან, მათ შორის ბზეჟინსკითან და კისინჯერთან მოლაპარაკებებისას.

1989 წელს რუმინეთმა სრულად გაისტურმა დასავლეთის ვალი 22 მლრდ. დოლარის ოდენობით, რაც იმ დროისთვისაც და შემდგომაც უნიკალურ მოვლენად შეიძლება იქნეს მიჩნეული. ამის შემდგომ ჩაუშესკუმ განაცხადა რომ დასავლური ფინანსური ინსტიტუბისგან კრედიტის აღებას აღარ აპირებდა.

1989 წლის დეკემბერში მალტაზე აშშ-ის პრედენტის, ჯორჯ ბუშის შეხვედრა შედგა საბჭოთა კავშირის ხელმძღვანელ, მიხელ გარბაჩოთან, სადაც ირანული, ამერიკული, ლიბიური და ჩინური წყაროების მიხედვით რუმინეთის ლიდერს საბიდისწორი განაჩენი გამოუტანეს. სწორედ მალტაზე იქნა მიღებული საბოლოო გადაწყვეტილება რუმინეთში სახელმწიფო გადატრიალების მოწყობის და ჩაუშესკუს ლიკვიდაციის შესახებ. 

1989 წლის 21 დეკემბერს რუმინეთში სისხლიანი გადატრიალება მოხდა. ჩაუშესკუ და მისი მეუღლე ელენა ყოველგვარი გამოძიების და საერთაშორისო სამართლის ნორმების უგულებელყოფით ცხოველებივით ამოწყვიტეს. მათ სხეულში 120-მდე ტყვია იპოვეს დახვრეტის შემდეგ.

რუმინელი ლიდერის უკანასკნელი სიტყვები ესე ჟღერდა: “გაუმარჯოს რუმინეთის სოციალისტურ რესპუბლიკას და დამოუკიდებლობას”

ჩაუშესკუს ლიკვიდაციიდან 20 ათეული წლის შემდეგ, მასმედიის მიერ მისი ჯალათად და უსასტიკეს ტირანად შერაცხვის მიუხედავად საზოგადოებრივი აზრის სხვადასხვა კვლევები გვაჩვენებს რომ რუმინეთის მოსახლეობის 40-50% მას ხელახლად აირჩევდა ქვეყნის ლიდერად და მათი აზრით ჩაუშესკუს დროს ისინი უკეთესად ცხოვრობდნენ, ვიდრე დღეს. (https://bit.ly/2AlsP2h, https://bit.ly/2QgPbf1)

ბოლო ათწლეულების განმავლობაში ამერიკელების მასშტაბური საომარი მოქმედებების შესახებ მეტნაკლებად მთელმა მსოფლიომ შეიტყო, მაგრამ 1980-იანი წლებში ამერიკელები თავს ესხმოდნენ ცენტრალური ამერიკის სხვადასხვა პატარა ქვეყნებს, რის შესახებაც ბევრმა არ იცის. დღეს აშშ-ის ისტორიის ერთ-ერთ ესეთ სამრცხვინო მომენტზე შევაჩერებთ თქვენს ყურადღებას, კერძოდ კი 1983 წლის 25 ოქტომბერზე, როდესაც აშშ თავისზე 26633-ჯერ უფრო პატარა ქვეყანას დაესხა თავს.  დიახ, ცენტრალურ ამერიკაში არის პატარა კუნძული სახელად გრენადა, რომელიც ადრე ინგლისური კოლონია იყო და 1974 წელს მოიპოვა დამოკიდებლობა. 1983 წლისთვის ამ ქვეყანაში 100 000-მდე ადამიანი ცხოვრობდა, ხოლო შეარაღებულ ძალებში 1000 ადამიანი მსახურობდა. თუმცა გეოგრაფიულ მასშტაბებში და მოსახლეობის რიცხოვნობაში კომიკურმა სხვაობა ამერიკელებზე გადაწყვეტიბაზე გავლენა არ იქონია. 

ოპერაცია „Urgent Fury“ (სასწრაფო რისხვა)

ესეთი სახელი ერქვა აშშ-ის სამხედრო ოპერაციას, რაც გრენადის ოკუპაციას ითვალისწინებდა 1983 წელს, რომლის საბაბიც გახდა ამ ქვეყანაში მცხოვრები ამერიკელი მოქალაქეების დაცვა. (საბაბი და არა მიზეზი) ამ ოპერაციის შედეგად დამხობილ იქნა კომუნისტური რეჟიმი, რომელიც დამყარდა აქ პატარა ქვეყანაში სახელწმიფო გადატრიალების შედეგად.

წინმსწრები მოვლენები

1979 წლის 13 მარტს გრენადაში მოხდა სახელმწიფო გადატრიალება, რომელსაც ემსხვერპლა ერიკ გეირის მმართველობა და ქვეყნის სათავეში მოვიდა „New Jewel“, რომლის ლიდერი გახლდათ მორის ბიშოპი. ახლად ჩამოყალიბებულმა მმართველობამ გეზი აიღო საბჭოთა კაშირთან და კუბასთან მჭიდრო ურთიერთობებზე. 1983 წლისთვის გრენადას სამხედრო დანაყოფების სრული რეორგანიზაცია მოხდა და ისინი წარმოადგენდნენ ერთ-ერთ ყველაზე მძლავრ სამხედრო შენაერთებს კარიბის ზღვის რეგიონში, რასაკვირველია ეს არ მოხდებოდა გარე დახმარების გარეშე. გრენადას ახალი საგარეო და საშინაო პოლიტიკური რეალობა რასაკვირველია უარყოფითად იყო აღქმული აშშ-ში, რომლის დომინირება ცენტრალურ ამერიკაში უკვე შერყეული იყო ნიკარაგუაში განვითარებული მოვლენების შემდეგ, სადაც მმართველობაში სანდინისტები მოვიდნენ და ასევე სალვადორში კომუნისტური პარტიზანების აქტიურობაც ამერიკელების წისქვილზე არ ასხავდა წყალს.

ყველაზე დიდი აღშფოთება აშშ-ში გამოიწვია იმ ფაქტმა, რომ გრენადაში დაიწყო უზარმაზარი საერთაშორისო აეროპორტის, პორტ-სელაიენზის მშენებლობა. კონტრაქტი ბრიტანულ ფირმასთან იყო გაფორმებული, მაგრამ მშენებლობას ახორციელებდნენ კუბელები. ახალი აეროპორტის მშენებლობის დასრულება 1984 წლისთვის იგეგმებოდა, რომლის მთავარი მიზანიც ტურიზმის განვითარება იყო. მაგრამ აშშ-ში მიიჩნიეს, რომ ეს აეროპორტი, რომელიც შენდებოდა კუბელებისა და გრენადელების საერთო ძალისხმევით, მომავალში გახდებოდა სატრანზიტო ბაზა, რომელზეც გაივლიდა იარაღი, რომელიც მოხმარდებოდა ცენტრალურ და ლათინურ ამერიკაში კომუნისტური მოძრაობების მხარდაჭერას. ამას ხშირად აღნიშნავდა თავად რონალდ რეიგანი.

გრენადაზე ინერვენციის მთავარი მიზეზი იმაში მდგომარეობდა, რომ ქვეყანაში მემარცხენე მთავრობა მოქმედებდა, რომელმაც მოსახლეობის ინტერესებზე მორგებული სოციალური პოლიტიკის გატარება დაიწყო. გრენადის ხელისუფლება აქტიურად თანამშრომლობდა კუბასთან და საბჭოთა კავშირთან, ეს კი რონალდ რეიგანმა ვერ მოითმინა. 

1982 წელს პრეზიდენტმა რეიგანმა კარიბის ზღვის სახელმწიფოების ლიდერებთან შეხვედრის დროს გრენადა “მარქსიზმის ვირუსის” გავრცელებაში დაადანაშაულა. 1983 წელს აშშ-მ ბოიკოტი გამოუცხადა გრენადას და ამერიკელ ტურისტებს მოუწოდა უარი ეთქვათ გრენადაზე დასვენებაზე. 

ამ დროს 1983 წლისთვის მოძრაობა „New Jewel“-ში მოხდა განხეთქილება. 13 ოქტომბერს მემარცხენე რადიკალურმა ფრთამ, რომელსაც  პრემიერ-მინისტრის მოადგილის, ბერნარდ  კოარდი ხელმძღვანელობდა,  გადატრიალება მოაწყო . მორის ბიშოპი დააპატიმრეს. როდესაც პროტესტის მონაწილეებმა სცადეს მისი განთავისუფლება ციხიდან, მათ ცეცხლი გაუხსნეს, რასაც შეეწირა ბიშოპი და ათობით პროტესტანტი. ბრიტანეთის გენერალ-გუბერნატორ პოლ სკუნს საშინაო პატიმრობა მიუსაჯეს.

ოპერაციის დაგეგმვა

მაუნტ ოსტინის ტრაგედიის შემდეგ აღმოსავლეთ კარიბის სახელმწიფოთა ორგანიზაციამ თხოვნით მიმართა აშშ-ს გრენადაში ახალი მმართველობა ჩამოეყალიბებინა. როგორც მოგვიანებით გაირკვა ამ წინადადების წამოყენება თვით აშშ-ს ელჩმა უკარნახა ამ ორგანიზაციას.

აშშ სამხედრო შეჭრას იმით ხსნიდა, რომ გრენადაში იმ დროს იმყოფებოდნენ ამერიკელი სამედიცინო ფაკულტეტის სტუდენტები და საჭირო იყო მათი დაცვა ამ რეჟიმის პირობებში. 

ოპერაციის დაგეგმვა ხდებოდა საკმაოდ შეზღუდული დროის პირობებში, რამაც საბოლოო იმოქმედა მის მსვლელობასა და ეფექტიანობაზე. მთავარ ფაქტორს თამაშობდა ის გარემოება, რომ აშშ-ს სრულიად არ ჰქონდა წარმოდგენა გრენადას და კუბის სამხედრო დანაყოფების განლაგების შესახებ. ერთადერთი წყარო გახლდათ სადაზვერვო თვითმფრინავის SR-71-ის მიერ გაკეთებული სურათები. სანამ კუნძულზე ფართომასშტაბიანი შეჭრა დაიწყებოდა , გრენადაში ჩამოსხდნენ სპეციალური დანიშნულების რაზმები, რომლებმაც სრულიად განსხვავებული სურათი დახატეს, რამაც ეჭვის ქვეშ დააყენა ოპერაციის წარმატებულობა. კერძოდ კი მათ აცნობეს, რომ პორტ-ელაინზი, სადაც აშშ აპირებდა დისლოცირებას, არ იყო დასრულებული და ასაფრენი ბილიკები იყო ბლოკირებული სამუშაო ტექნიკით. მაგრამ, სანამ ეს ინფორმაცია მივიდოდა შტაბში თვითმფრინავები უკვე ჰაერში იყვნენ.

შეტევა

გრენადაზე შეტევა 1983 წლის 25 ოქტომბერს დაიწყო, როდესაც გახდა ცნობილი, რომ თვითმფრინავების დაშვება პოინტ-სელაინში იყო შეუძლებელი იყო მიღებული გადაწყვეტილება დესანტის ჩამოგდების შესახებ. 75-ე რეინჯერთა შენაერთს აუწყეს ახალი გეგმის შესახებ მაშინ, როდესაც ისინი უკვე ჰაერში იმყოფებოდნენ. კუბელები, რომლებიც აეროპორტს იცავდნენ არ იყვნენ მზად ასეთი მანევრისთვის. იმის მიუხედავად, რომ დესანტის ჩამოგდებას საპირისპირო მხრიდან ცეცხლის გახსნა მოყვა, ოპერაცია წარმატებით ჩატარდა. დესანტმა ავიაციის დახმარებით დაამარცხა კუბელების შენაერთები და რამდენიმე BTR-60, რის შემდეგ მათ მოაშორეს სამშენებლო ტექნიკა ასაფრენი ბილიკებიდან, სადაც  82-ე დივიზიის თვითმფრინავებმა დაიწყეს დაშვება. ამავე დროს კუნძულის აღმოსავლეთ სანაპიროზე ჩამოსხდნენ  საზღვაო ძალები, რომლებსაც შეხვდა მინიმალური წინააღმდეგობა.

ასეთი უეცარი გადაწყვეტილებების და სწრაფი მოქმედებების გამო ოპერაციის მსვლელობაში ბევრი შეცდომა იყო დაშვებული.

მაგალითად აშშ-ს სამხედრო ძალებს არ გააჩნდათ გრენადას ზუსტი რუკა და ისინი ტურისტული ჩანაწერებით ხელმძღვანელობდნენ.

გრენადას ანტი-საჰაერო თავდაცვა არ იყო შეფასებული სათანადოდ, სადაზვერვო ინფორმაციის არ ქონის გამო, რის შედეგად აშშ-მ დაკარგა რამდენიმე ვერტმფრენი. ერთ-ერთი შენაერთი გაგზავნეს გენერალ-გუბერნატორ სკუნის რეზიდენციაში, ამ დროს მათ შეხვდათ ძლიერი გრენადის დამცავი პოზიციები, რის გამოც პოზიციების შეკავება 24 საათის განმავლობაში მოუწიათ. ამერიკილებმა შემთხვევით ცეცხლი გაუხსნეს ფსიქიატრიულ საავადმყოფოს, რის შედეგად დაიღუპა რამდენიმე პაციენტი. გარკვეული შეფერხებების მიუხედავად აშშ-ს არმიამ მალევე სძლია მოწინააღმდეგეს და 27 ოქტომბერს ყველა შეტაკება უკვე დასრულებული იყო. მალევე მოხდა ამერიკელი სტუდენტების ევაკუაცია და ყველა კუბელი მუშისა, თუ სამხედროს დაკავება.

ამერიკელების ავიაციამ გრენადელების შტაბის მაგივრად ფსიქიატრიული საავადმყოფო დაბომბა და შედეგად 12 ადამიანი დაიღუპა

დანაკარგები

თუ დავეყრდნობით ოფიციალურ მონაცემებს, ამ შეიარაღებული კონფლიქტის შედეგად დაიღუპა 19, ხოლო დაიჭრა 116 ამერიკელი ჯარისკაცი. კუბელების, გრენადელების და სხვათა მსხვერპლი არ არის ცნობილი, მაგრამ მაჩვენებელი არ არის მაღალი. კუბელებმა დაკარგეს 25 ადამიანი და 600 ტყვეობაში მოიქცა. დაიღუპა 45 გრენადელი ჯარისკაცი, მინიმუმ 24 მშვიდობიანი მოქალაქე. 

თუმცა როგორც რამდენიმე წლის შემდეგ სამხედრო ექსპერტებმა განაცხადეს, ამერიკელების ფაქტიური დანაკარგი ბევრად აღემატებოდა რეალურ ციფრებს. საერთო ჯამში ამერიკელების მხრიდან 3000-მდე ჯარისკაცი დაიღუპა, რაც იმას ნიშნავს რომ ამერიკელების დამხედრო ოპერაცია საერთო ჯამში სამარცხცხვინოდ ჩავარდა.

მსოფლიოს რეაქცია

1983 წლის 2 ნოემბრის გაეროს რეზოლუციის  № 38/7 მიხედვით ამერიკელების გრენადაზე შეჭრა შეფასებული იყო, როგორც საერთაშორისო სამართლის უხეში დარღვევა, სადაც უგულვებელყოფილია სახელმწიფოს სუვერენიტეტი და ტერიტორიული მთლიანობა. გაერო აშშ-ის მოუწოდებს სასწრაფოდ შეწყვიტოს სამხედროს ინტერვენცია და დატოვოს ქვეყნის ტერიტორია.

1983 წლის ინტერვენცია მკაცრად დაგომა სსრკ-მ და ასევე დასავლეთის უამრავმა ქვეყანამ. საინტერესოა, რომ ამერიკელების 60 % მხარს უჭერდა ამ სამხედრო თავდასხმას.

შედეგები

1984 წ დეკემბერში გრენადაში ჩატარდა არჩევნები, სადაც გამარჯვება მოიპოვა პროამერიკულად განწყობილმა ჰერბერტ ბლეიზის პარტიამ.

 

დღესდღეობით კორუფციის წინააღმდეგ ბრძოლის წარმატებული მაგალითების განხილვისას ხშირად მოყავთ განვითარებული ქვეყნების ისტორიული გამოცდილება, მაგალითად სინგაპურის პირველი პრემიერ-მინისტრის, ლი კუან იუს წარმატება. მაგრამ მსოფლიო ისტორიაში იყვნენ სხვა წარმატებული პოლიტიკოსებიც, რომელთა შესახებ “მსოფლიო თანამეგობრობა” სდუმს. ამის მშვენიერი მაგალითია აფიკელი პოლიტიკური მოღვაწის, ტომას სანკარას ბიოგრაფია (სრული სახელი Thomas Isidore Noël Sankara). ის გამოირჩეოდა ყველა იმ პრეზიდენტის, გენერლის და დიქტატორის ფონზე, რომლებიც სხვადასხვა დროს აფიკული ქვეყნების სათავეში იყვნენ.

ტომას ისიდორე ნოელ სანკარა  დაიბადა 1949 წლის 21 დეკემბერს პატარა ქალაქ იაკოში უაგადუგუდან 109 კმ-ზე დაშორებით. მამამისის სამსახურის გამო ოჯახი ხშირად იცვილდა საცხოვრისს, ამიტომ დაწყებითი სკოლა დაამთავრა ქვეყნის უკიდურეს სამხრეთ ქალაქ გავეში, ხოლო საშუალო სკოლა კი ქვეყნის სიდიდით მეორე ქალაქ ბობო დიულასოში.

მშობლებს სურდათ, რომ კათოლიკე მღვდელი გამოსულიყო, მაგრამ ტომასმა სამხედრო კარიერა არჩია, რადგან ჯერ ერთი ძირითადად მუსლიმურ ქვეყანაში კათოლიკე მღვდლობა წარმატების საწინდარი არ იყო, თანაც სანკარას დიდი წარმატების მიღწევა სურდა და ამისთვის ღარიბი ოჯახის შვილისთვის ერთადერთი გზა არმიის გავლით გადიოდა.

19 წლის ასაკში ტომასი არმიაში გაიწვიეს. 1 წლის შემდეგ კი მადაგასკარში, ანცირაბეს ოფიცერთა სკოლაში გააგზავნეს. აქ ის გახდა პრეზიდენტ ფილიბერტ ცირანანის (მადაგასკარის პირველი პრეზიდენტი 1959-1972 წლებში) ავტორიტარული მმართველობის წინააღმდეგ 1971-72 წლებში მოწყობილი 2 სახალხო მღელვარების მხილველი, რომელთა ჩახშობის მიუხედავად ცირანანი იძულებული გახდა გადამდგარიყო. ამავე დროს ის გაეცნო მარქსისა და ლენინის ნაშრომებს და სამშობლოში მხურვალე კომუნისტი დაბრუნდა.

ტომასმა თავი გამოიჩინა 1974 წელს მალისთან სასაზღვო კონფლიქტში, რომელიც მცირე ხნით გაგრძელდა და უშედეგოდ დასრულდა. მისი ავტორიტეტის ზრდას ხელს უწყობდა აგრეთვე ოფიცრისათვის აბსოლუტურად უცხო თვისებები: უკრავდა გიტარაზე პოპულარულ ჯაზჯგუფში  „Tout-à-Coup Jazz“; წერდა ლექსებსა და პროზას, ბაიკერობდა.

1976 წელს სანკარა დანიშნეს კომანდოს სამხედროთა საწვრთნელი ბაზის ხელმძღვანელად, სადაც მან ჩამოაყალიბა სადესანტო კორპუსი და მის მეთაურად მსახურობდა. აქვე მიაღწია კაპიტნის ჩინამდე.

აღნიშნულ ბაზაზე სანკარამ უმცროს ოფიცრებთან – ბლეზ კამპაორესთან, (გაიცნო მაროკოში სტაჟირებისას 1975 წელს) ანრი ზონგოსთან და ბუკარი ლინგანისთან ერთად ჩამოაყალიბა საიდუმლო წრე, რომლებიც უკმაყოფილონი იყვნენ ჯერ პრეზიდენტ ლამიზანას (1966-1980), შემდეგ კი დიქტატორ ზერბოს (1980-1982) მმართველობით. 1980 წელს კი მათ შექმნეს საიდუმლო ორგანიზაცია „კომუნისტ ოფიცერთა ჯგუფი“.

1981 წლის სექტემბერში დიქტატორმა, პოლკოვნიკ ზერბომ სანკარა ინფორმაციის სახელმწიფო მდივნად დანიშნა. სანკარა კაბინეტის პირველივე სხდომაზე ველოსიპედით გამოცხადდა და ამით ყველას აგრძნობინა, რომ ხალხის ფულის ყვლეფას არ აპირებდა.

მძიმე ეკონომიკური მდგომარეობის გამო 1982 წლის იანვარში მუშებისა და პროფკავშირების გამოსვლები დაიწყო, რომელიც ზერბომ სამხედრო ძალით ჩაახშო. 21 იანვარს სანკარამ სახალხოდ განაცხადა „უბედურება ელით იმათ, ვინც უხშობს ხალხს პირს“! და პროტესტისნიშნად თანამდებობიდან გადადგა.

ხალხის პროტესტს სათავეში ჩაუდგა მაიორი ჟან ბატისტ უედრაოგო, რომელიც მედიცინის დოქტორი და უაგადუგუს სამხედრო ჰოსპიტალის მთავარი ექიმი იყო და არმიაში დიდი პოპულარობით სარგებლობდა. მაიორი დაუახლოვდა სანკარას, კომუნისტ ოფიცრებს და მათი დახმარებით 7 ნოემბერს სამხედრო გადატრიალება მოაწყო და ქვეყნის ხელმძღვანელი გახდა.

თავდაპირველად უედრაოგო იზიარებდა სანკარას სოციალისტურ მიდგომებს და 1983 წლის 10 იანვარს პრემიერ მინისტრადაც კი დანიშნა, მაგრამ მოგვიანებით ვითარება შეიცვალა. მაისის დასაწყისში ზემო ვოლტაში სპეციალური ვიზიტით ჩამოვიდა საფრანგეთის პრეზიდენტ მიტერანის ვაჟი ჟან კრისტოფი, რომელმაც მოუწოდა პრეზიდენტ უედრაოგოს გადაეყენებინა რადიკალი მემარცხენე და პრო-საბჭოურად განწყობილი სანკარას მთავრობა (ამ დროს ცივი ომი მიმდინარებოდა ნატოს ქვეყნებსა და სსრკ-ს შორის და საფრანგეთი თავის ყოფილ კოლონიასა და გავლენის სფეროში პროსაბჭოურ ხელისუფლებას ვერ აიტანდა).

17 მაისს სანკარა გადააყენეს და შიდა პატიმრობა მიუსაჯეს. დააპატიმრეს მისი თანამებრძოლები ზონგო და ლინგანიც. პოპულარული ლიდერის დაპატიმრებამ უაგადუგუს ღარიბთა აღშფოთება გამოიწვია, თუმცა მათი გამოსვლები სისხლში ჩაახშეს.

სახელმწიფო მოღვაწეობა

1983 წლის 4 აგვისტოს დედაქალაქის გარნიზონმა ბლეზ კამპაორეს მეთაურობით გადატრიალება მოაწყო, სანკარა გაანთავისუფლა და „რევოლუციის ეროვნული საბჭოს“ მეთაურად დანიშნა. 9 აგვისტოს სანკარამ ჩაახშო პრო-დასავლური სამხედროთა კონტრევოლუციური მცდელობა და ძალაუფლება გაიმყარა.

1983 წლის 2 ოქტომბრის სახალხო გამოსვლის დროს სანკარამ გამოაცხადა სახალხო-დემოკრატიული რესპუბლიკის დაწყება და აქტიური ურთიერთობა გააბა კუბისა და განის „სოციალისტ” (სამხედრო) ლიდერებთან – ფიდელ კასტროსა და ჯერი როლინგსთან (1981-2001 წლები).

1984 წლის 4 აგვისტოს სანკარამ გააუქმა ქვეყნის კოლონიალური სახელი „ზემო ვოლტა“, რომელიც შეცვალა სახელით „ბურკინა ფასო“, რაც ადგილობრივ ენებზე ”ღირსეული ადამიანების ქვეყანას‘’  ნიშნავს. მიღებული იქნა ქვეყნის ახალი დროშა და გერბი ჰიმნი (უკანასკნელი სანკარამ პირადად დაწერა).

მალე დაიწყო ფართომასშტაბიანი რეფორმები, რომლებსაც მოსახლეობის ცხოვრების დონე უნდა გაეუმჯობესებინა. ქარიზმატული ლიდერი სანკარა თვლიდა, რომ პრეზიდენტი თავად უნდა იძლეოდეს საკუთარი ცხოვრების წესით ღირსების მაგალითს და ასეც იქცეოდა. ის ცხოვრობდა კაპიტნის ხელფასით (თვეში 345$ -50$) და პრეზიდენტის ხელფასს (2000$) ობოლთა ფონდში რიცხავდა. როდესაც სანკარას მკვლელობის შემდეგ მისი ქონება აღწერეს აღმოჩნდა, რომ ტომასი ყველაზე ღარიბი პრეზიდენტი იყო. მის ქონებას შეადგენდა ძველი პეჟო, რომელიც წინა პრეზიდენტს დარჩა, მაცივარი გაფუჭებული საყინულით, 3 გიტარა, 4 ველოსიპედი და 560$ ბანკში.

სანკარას ერთერთი პირველი ღონისძიება იყო სახელმწიფო ჩინოვნიკთა შემოსავლებისა და ანგარიშების გამოქვეყნება. უფრო მეტიც, სანკარამ უარი თქვა თავის კაბინეტში კონდეციონერის დაყენებაზე, რადგან რცხვენოდა იმ ხალხის, ვისაც არ ჰქონდა ამის ფუფუნება. ამავე დროს აკრძალა თავისი ფოტოს საჯაროდ გამოკვრა დაწესებულებებსა და ოფისებში – „როგორიც მე ვარ, ასეთი ჩვენთან 7 მილიონიაო“ – ამბობდა იგი.

ხელისუფლებაში მოსვლიდან მალევე სანკარამ გაყიდა სამთავრობო ავტოპარკის მერსედესები და მათ ნაცვლად აუცილებელი რაოდენობის “რენო 5” შეიძინა, რომელიც მსოფლიოში ყველაზე იაფ ავტომობილს წარმოადგენდა.

პრეზიდენტმა შეუმცირა ხელფასები ჩინოვნიკებს, აუკრძალა საკუთარი მძღოლების ყოლა და პირველი კლასის ბილეთით ფრენა. ამასთან ჩინოვნიკებისთვის დააწესა ე.წ. „სამედიცინო გადასახადი“, რომლისგან შემოსული თანხებით ღარიბი მოსახლეობის სამედიცინო დაზღვევა ხდებოდა. ამავე დროს მათ ავალებდა დასავლური კოსტიუმების ნაცვლად ტრადიციული ბურკინული სამოსის ტარებას, რომელიც ადგილობრივი მოსახლეობის შეკერილი იქნებოდა.

ჩინოვნიკები ვალდებული იყვნენ ახალი წლისთვის საქმიანობის შედეგები სოციალური ფონდებისათვის წარედგინათ. ერთხელ ნახევარი მინისტრთა კაბინეტი გადააყენა და კოლექტიურ ფერმაში გაგზავნა, რადგან მისი აზრით მათ მიწაზე მუშაობით უფრო მეტი სარგებლის მოტანა შეეძლოთ ქვეყნისთვის.

3 წლიანი შრომის შემდეგ მსოფლიო ბანკმა აღიარა რომ ამ კომუნისტურ ქვეყანაში გაქრა კორუფცია და მთავრობა რეალურად ხალხის სამსახურში ჩადგა, რაც აფრიკული კონტინენტისათვის სრულიად უცხო ხილი იყო.

სანკარას რეფორმების მიზანი იყო შიმშილისა და ეპიდემიების მოსპობა, უფასო განათლების სისტემის შექმნა, ტყეების გაშენება გაუდაბნოების შესაჩერებლად, ქალთა უფლებების დაცვა და ა.შ.

მისი პრეზიდენტობის დროს ბურკინა ფასოში დარგული იქნა 10 მილიონზე მეტი ხე, რისი წყალობითაც შეჩერებული იქნა საჰარას უდაბნოს ბურკინას ტერიტორიაზე გაფართოება. კუბელი მოხალისეების დახმარების წყალობით ბურკინასა და მეზობელი ქვეყნების სასაზღვრო რაიონებში მცხოვრებ 2,5 მილიონამდე ბავშვს ყოველწლიურად უტარდებოდა ინფექციურ დაავადებებზე (მენინგიტი, ყვითელი ცხელება, წითელ და სხვ.) ვაქცინაცია. შედეგად ბურკინაში ბავშვთა სიკვდილიანობა 2 ჯერ შემცირდა.

მიმდინარეობდა მოსწავლეთა სკოლაში სიარულისა და სკოლის დამთავრების წახალისება. 350 თემში აშენდა ახალი სკოლა. შედეგად 2 წელიწადში საშუალო განათლების მქონეთა რიცხვმა 12%-იდან 22%-მდე გაიზარდა.

სანკარამ გამოაცხადა მიწებისა და მინერალური რესურსების ნაციონალიზაცია. ახალი აგრარული კანონით მსხვილ ფეოდალური ტიპის მიწათმფლობელებს ჩამოერთვათ მიწები და ისინი მასზე მომუშავე უმიწო გლეხებს დაუნაწილდათ. ადგილობრივ ტომთა ბელადებს ჩამოერთვათ პრივილეგიები და ქონება და გლეხებს მათდამი სასარგებლოდ დაწესებული გადასახადი გაუუქმდათ. აღნიშნული რეფორმის შედეგად 3 წელიწადში ბურკინაში სოფლის მეურნეობის მოსავალი გასამმაგდა და მას უცხოეთიდან აუცილებელი პროდუქტების შემოტანა აღარ ესაჭიროებოდა.

ძველი სამხედრო-ტომობრივი სისტემის შესაცვლელად და არმიის ძალაუფლების შესაკვეცად (ეს აუცილებელი იყო, რათა ქვეყანაში გაუთავებელი სამხედრო გადატრიალებები შემწყდარიყო) ჩამოყალიბდა „რევოლუციის დამცველი კომიტეტები“, რომლებიც ორგანიზებას უკეთებდა რევოლუციის მომხრე უბრალო მოსახლეობის შეიარაღებას. სპეციალური მაღაზია, სადაც არმიის ოფიცრობა აუცილებელ საქონელს იაფად ჰყიდულობდა, გადაკეთდა ქვეყანაში პირველ ყველასათვის ხელმისაწვდომ სუპერმარკეტად.

წარმატებით მიმდინარეობდა საგზაო და სარკინიგზო ინფრასტრუქტურის მშენებლობა. შენდებოდა კაშხლები, ყველა სოფელში აიგო უფასო სამედიცინო ამბულატორიები და ა.შ.

ტომასმა რევოლუციის ერთერთ უპირველეს მიზნად ქალთა უფლებების დაცვა დასახა და ქალი მამაკაცის თანასწორად გამოაცხადა, რაც აფრიკისთვის უჩვეულო მოვლენა იყო. მთავრობაში შეიყვანა მრავალი ქალი, მისცა მათ უფლება და საშუალება ესწავლათ, აკრძალა ქალის ცემა და მათთვის ძველი წესით გენიტალიების მოკვეთა რაიმე დანაშაულის შემთხვევაში; იძულებითი ქორწინება და მრავალცოლიანობა. ამასთან ხელს უწყობდა ქალთა სამხედრო საქმით დაინტერესებას და ჩამოაყალიბა ქალთა ბატალიონები. რევოლუციის პირველივე წელს დაწესდა „ქალთა სოლიდარობის დღე“, როდესაც ქალები ისვენებდნენ და მამაკაცებს დაევალათ ქალის საქმეების კეთება (სადილის კეთება, სახლის მოწესრიგება, ბაზარში წასვლა და ასე შემდეგ), რათა მამაკაცებს ეგრძნოთ ქალის შრომის სიმძიმე.

ბურკინა ფასო აფრიკის პირველი ქვეყანა გახდა, რომელმაც აღიარა შიდსის არსებობა და მასობრივად გავცელდა კონტრაცეპტივები მისგან თავის დასაცავად.

სანკარა ყოველთვის ეწინააღმდეგებოდა დასავლეთის ქვეყნებიდან და საერთაშორისო ეკონომიკური ორგანიზაციებიდან (მსოფლიო ბანკი, სავალუტო ფონდი) ჰუმანიტარული დახმარების მიღებას, რადგან ამას კოლონიალიზმის გაგრძელებად მიიჩნევდა და თვლიდა, რომ ყველა ქვეყანას თავი თვითონ უნდა გაეტანა. „ის ვინც გკვებავთ თქვენ, ის გაკონტროლებთ“ ამბობდა იგი.

სანკარა არ კმაყოფილდებოდა ბურკინა ფასოს გარდაქმნით და მესამე სამყაროს ქვეყნებში რევოლუციების გადატანასა და მათი ჩაგრული ხალხების განთავისუფლებაზე ოცნებობდა. მან პირველმა დაუჭირა მხარი დასავლეთ საჰარას ბრძოლას მაროკოსგან დამოუკიდებლობისათვის, ემხრობოდა ახალი კალედონიის მოძრაობას საფრანგეთისგან გამოსაყოფად, სასტიკად გმობდა ისრაელის მიერ პალესტინის არაბთა ტერიტორიების ოკუპაციას. სამაგიეროდ მეგობრობდა სოციალისტ ლიდერებთან; განსაკუთრებით კი ფიდელ კასტროსთან, რომელიც 1987 წლის ივლისში ჩავიდა უაგადუგუში და სანკარა კუბის ეროვნული ორდენით დააჯილდოვა.

1985 წელს მალისა და ბურკინა ფასოს შორის აგაშერის სასაზღვრო რაიონის გამო (იგი ეკუთვნოდა ბურკინას, მაგრამ ედავებოდა მალი, რადგან რაიონი მდიდარია ბუნებრივი აირითა და მინერალური რესურსებით) ახალი კონფლიქტი გაჩაღდა. წლის ბოლოს ბურკინას სტატისტიკური დეპარტამენტის წარმომადგენლები მოსახლეობის აღწერისას ფულბეს ტომის (ცხოვრობს ორივე ქვეყნის ტერიტორიაზე) ტერიტორიაზე აღწერისას გაუთვალისწინებლად გადავიდნენ მალის ტერიტორიაზე და იქ ატარებდნენ აღწერას. ეს მალიმ საბაბად გამოიყენა და ბურკინა ფასოს ომი გამოუცხადა. 25 აგვისტოს მალის ავიაციამ დაიწყო ბურკინას ქალაქი უაჰიგუა დაბობმა (დაიღუპა 300 მდე ადამიანი), ხოლო არმიამ ბურკინას სოფლების დაკავება დაიწყო. 30 დეკემბერს კოტდივუარის პრეზიდენტის უფუე ბუანის (1960-1993) ჩარევით მხარეები დაზავდნენ და საქმე განსახილველად გაეროს საერთაშორისო სასამართლოს გადაეცა, რომელმაც 1986 წლის დეკემბრის გადაწყვეტილებით ტერიტორია მეზობელ ქვეყნებს შუაზე გაუყო.

წარმატებულ რეფორმებთან ერთად სანკარას მმართველობა სულ უფრო ავტოკრატიული ხდებოდა. იზღუდებოდა პროფკავშირები და ოპოზიციური პრესა. ძალიან მკაცრი იყო კორუმპირებული ჩინოვნიკებისა და ე.წ. „ზარმაცი მუშების“ მიმართ, რომელთაც „რევოლუციური ტრიბუნალი“ ასამართლებდა. სანკარა განსაკუთრებულად სასტიკად მომთხოვნი იყო ახლობლების მიმართ, რის გამოც გვერდიდან მეგობრები თანდათან შემოეცალა (ისინი მეგობრის აღზევებით პატივის მიღებას ელოდნენ, სანკარა კი მათ რევოლუციური იდეების ზედმიწევნით დაცვას, ხელმომჭირნეობასა და მუხლჩაუხრელ შრომას თხოვდა).

სანკარას სოციალურმა რეფორმებმა დიდი გამოხმაურება ჰპოვა მეზობელ აფრიკულ ქვეყნებში, სადაც იგი გმირად და განმანთავისუფლებლად მიაჩნდათ და იგივე რეფორმებს საკუთარ ქვეყნებშიც ითხოვდნენ, რაც ძალიან აშფოთებდათ ამ ქვეყნების უნამუსო დიქტატორებს. ამიტომ 1986 წლის სექტემბერში კოტდივუარის დედაქალაქ იამუსუკროში გაიმართა ბურკინას მეზობელ სახელმწიფოთა მეთაურთა კონფერენცია, რომელმაც საფრანგეთის პატრონატით სანკარას მოსთხოვა გაეუქმებინა სოციალისტური რეფორმები, რაზეც სასტიკი უარი მიიღო. მაშინ საფრანგეთისა და აშშ-ის სპეცსამსახურებმა დაიწყეს სანკარას სალიკვიდაციო გეგმის მზადება, რომლის რეჟისორად ლიბერიელი პოლიტიკოსი (ამ ქვეყნის პრეზიდენტი 1997-2003 წლ და აშშ-ს CIA-ს აგენტი) ჩარლზ ტეილორი დაინიშნა, ხოლო აღმსრულებლად სანკარას მეგობარი და იუსტიციის მინისტრი ბლეზ კამპაორე.

ტომას სანკარას მკვლელობის კვალი ამერიკულ სპეცსამსახურებამდე მიდის, შეგიძლიათ იხილოთ ინგლისურენოვანი ბმული:

http://bit.ly/2vBcYse

1 წლიანი მზადების შემდეგ კამპაორემ 1987 წლის 15 ოქტომბერს სამხედრო გადატრიალება მოაწყო, რომლის დროსაც მოკლული იქნა პრეზიდენტი სანკარა 20 უახლოეს თანამებრძოლთან ერთად. ისინი სასწრაფოდ საერთო საფლავში დამარხეს. მისი მეუღლე მარია 2 შვილთან ერთად საზღვარგარეთ გაიქცა და დღემდე აგრძელებს ბრძოლას სანკარას სიკვდილის მიზეზისა დასადგენად და სამართლიანობის აღსადგენად. ზოგიერთი რევოლუციის დამცველი კომიტეტი რამდენიმე დღე აგრძელებდა ბრძოლას, ვიდრე საფრანგეთის დახმარებით კამპაორემ ისინი არ გაანადგურა.

გადატრიალებისთანავე კამპაორემ თავი ქვეყნის პრეზიდენტად გამოაცხადა და სანკარას რეფორმების გაუქმებას შეუდგა. სანკარას გამოყოფილი თანხა დედაქალაქ უაგადუგუს გარეუბნების კეთილმოსაწყობად აიღო და თავისთვის ახალი ბოინგი შეიძინა. გააუქმა „ნაციონალიზაცია“ და ჩინოვნიკებს ძველებური მაღალი ხელფასები აღუდგინა, თან სამედიცინო გადასახადის გაუქმებით.

1991 წელს კამპაორემ გამოცხადა დემოკრატიული სისტემის აღდგენა, მიიღო ახალი კონსტიტუცია, რომლის მიხედვითაც პრეზიდენტი უნდა აირჩეს საყოველთაო არცევნებზე 7 წლის ვადით და განუსაზღვრელი რაოდენობით. ამ „დემოკრატიული გარდაქმნებისთვის“ კამპაორემ საფრანგეთისგან 67 მლნ. ფრანკი კრედიტი მიიღო ძალაუფლების გასამყარებლად. ჩაატარებულ საპრეზიდენტო არჩევნებში დიქატატორმა 86%-ით გაიმარჯვა (თუმცა არჩევნებზე მოსახლეობის მხოლოდ 7 % გამოცხადდა). იგივე განმეორდა 1998 წლის არჩევნებზე როდესაც დიქტატორმა 87,5 % აიღო, ხოლო ოპოზიციამ ბოიკოტი გამოაცხადა. მაშინ ისევ დაიწყო პოლიტიკური კრიზისი რის საპასუხოდაც კამპაორემ კონსტიტუცია შეასწორა. ამჯერად პრეზიდენტი ირჩეოდა 5 წლით და მხოლოდ ორი ვადით. 2005 წლის არჩევნებზე მან 80,35 % მიიღო, ხოლო 2010 წელს 80,15 %. კამპაორეს 27 წლიანი მმართველობის შედეგად ბურკინა ფასო ერთერთ უღარიბეს ქვეყნად იქცა.

17,5 მილიონიანი ქვეყნის ეკონომიკა 2016 წლისთვის 11.872 მლრდ $-ია (130-ე ადგილი მსოფლიოში), რაც ერთ სულზე მოსახლეზე 644 დოლარს უდრის (181 ადგილი მსოფლიოში). მოსახლეობის 90% ელემენტარულ მეურნეობაში საქმიანობს. ძალიან დაბალია განათლების დონე, ხოლო სიცოცხლის ხანგრძლივობით ქვეყანა 203 ადგილზეა.

მრავალწლიანი პოლიტ-ეკონომიკური კრიზისის შემდეგ 2014 წლის 31 ოქტომბერს კამპაორე გადადგა და პოლიტიკას ჩამოშორდა. მის შემდეგ რამდენიმე დიქტატორი გამოიცვალა და ბოლოს 2015 წლის ნომებრის საპრეზიდენტო არჩევნებისათვის ქვენის მომზადება ცნობილ ბურკინელ დიპლომატსა და ყოფილ საგარეო საქმეთა მინისტრს, 73 წლის მიშელ კაფანდოს დაევალა, პრეზიდენტის მოვალეობის შემსრულებლის რანგით. 29 ნოემბერს ქვეყანაში პირველი დემოკრატიული არჩევნები გაიმართა რომელშიც კამპაორეს მრავალი წლის თანამებრძოლმა და ბოლო წლებში ოპოზიციაში გადასულმა როკ კაბორემ გაიმარჯვა 53,5%-ით.

მკვლელობამდე 1 კვირით ადრე ტომასმა საკუთარი კუმირ ჩე გევარასადმი მიძღვნილ მიტინგზე გამოსვლისას თავისი სიტყვა ასე დაასრულა:

„რევოლუციონერები შეიძლება მოკლა, მაგრამ რევოლუციური იდეების მოკვლა შეუძლებელია“!

სანკარას საფლავი აფრიკის მილიონობით მცხოვრებთათვის უწმინდესი ადგილია.